1638:Η Καθολική Εκκλησία εξοντώνει τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κύριλλο Λούκαρι.

Ο μαθητής και διάδοχος του φωτεινού Κρητικού ιεράρχη Μελετίου Πηγά(1550-1601) Κύριλλος Λούκαρις όχι μόνο ξεπέρασε τον δάσκαλό του σε μαχητικότητα,αλλά και με τις ανακαινιστικές του πρωτοβουλίες στον τομέα της παιδείας,με τους αγώνες του και τον μαρτυρικό του θάνατο επιβλήθηκε ως μια από τις κορυφαίες μορφές του νέου Ελληνισμού.Γεννημένος και αυτός στην Κρήτη το 1572,μαθήτευσε κοντά στον ιερομόναχο Μελέτιο Βλαστό και στον Κρητικό λόγιο Μάξιμο Μαργούντιο και συμπλήρωσε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας.Πολύ νέος έγινε σύγκελλος του Μελετίου Πηγά,ο οποίος τον έστειλε ως έξαρχό του στην Πολωνία,όπου οι ορθόδοξες κοινότητες των Ρώσων πιέζονταν αφόρητα από τις πολιτικές αρχές και τους καθολικούς ιεραποστόλους να προσχωρήσουν στην Ουνία.Εκεί ο Λούκαρις είχε την ευκαιρία να δείξει το μαχητικό του σθένος,αλλά και να γνωρίσει από κοντά το πείσμα και τις σκοτεινές μεθόδους των οργάνων της καθολικής προπαγάνδας.Καταδιωκόμενος έφθασε το 1601 στην Αίγυπτο,όπου μετά τον θάνατο του Μελετίου Πηγά,εκλέχθηκε ομόφωνα Πατριάρχης Αλεξανδρείας(1601-1620).Η απομόνωσή του όμως στο μακρινό Κάιρο,όπου είχε μεταφερθεί η έδρα του Πατριαρχείου,δεν ταίριαζε στον ανήσυχο χαρακτήρα του.Η μόρφωσή του άλλωστε,η πείρα του και οι διοικητικές του ικανότητες τον είχαν ήδη αναδείξει σε εκκλησιαστική προσωπικότητα με πανορθόδοξο κύρος.Αλληλογραφεί για θρησκευτικά και πολιτικά ζητήματα όχι μόνο με ιεράρχες και λογίους της Ανατολής,αλλά και με τον Τσάρο της Ρωσίας,τον Πατριάρχη Μόσχας,τον Βασιλιά της Σουηδίας,τους ηγεμόνες των ρουμανικών χωρών,τον αρχιεπίσκοπο της Καντερβουρίας και με επιφανείς Γερμανούς,Ελβετούς και Ολλανδούς καθηγητές και διπλωμάτες.Συχνά επίσης τον καλούν-ή και με δική του πρωτοβουλία επεμβαίνει-για να λύσει διαφορές,να ενισχύσει φίλους,να χτυπήσει αντιπάλους,να αποτρέψει κινδύνους.Έτσι τον βλέπουμε να ταξιδεύει στην Κύπρο(1605-1606),στα Ιεροσόλυμα(1608),στην Κωνσταντινούπολη(1611-1612),στο Άγιο Όρος(1612-1613),στην Μολδοβλαχία(1613-1615).Το 1612 μάλιστα διορίστηκε για λίγους μήνες «επιτηρητής» στον χηρεύοντα πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως.Βρισκόταν και πάλι στην Πόλη στα 1620,όταν εκλέχθηκε Οικουμενικός Πατριάρχης.Το έργο που τον περίμενε ήταν τεράστιο,οι δυσκολίες και οι κίνδυνοι πολλοί.Η Κωνσταντινούπολη τα χρόνια εκείνα,κατά τα οποία μαινόταν στην Ευρώπη ο Τριακονταετής πόλεμος(1618-1648),ήταν πεδίο οξύτατου πολιτικού,θρησκευτικού και οικονομικού ανταγωνισμού ανάμεσα στις αντιμαχόμενες καθολικές και προτεσταντικές δυνάμεις.Η επιθετικότητα του Βατικανού απέναντι στην ανατολική Εκκλησία,η δράση των Ιησουϊτών στις ελληνικές χώρες και η εξάπλωση της επιρροής τους ακόμα και μέσα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο επέτειναν την κρισιμότητα της καταστάσεως.Στον λαβύρινθο αυτών των συμφερόντων και των ανταγωνισμών ο Λούκαρις,ακόμα και αν ήθελε,δεν μπορούσε να μείνει ουδέτερος.Δεν δίστασε λοιπόν να διαλέξει συμμάχους και προστάτες τους πρεσβευτές των προτεσταντικών χωρών(Αγγλίας,Ολλανδίας) στην Πόλη.Την προτίμησή του αυτή δεν υπαγόρευαν μόνο οι συναισθηματικές του αντιδράσεις απέναντι στον Καθολικισμό,αλλά και λόγοι καθαρά ιδεολογικοί:από την πυκνή αλληλογραφία που διατηρούσε με εξέχοντες προτεστάντες ηγέτες φαίνεται ότι ο Λούκαρις είχε δεχθεί πολλές απόψεις των διαμαρτυρομένων σε καίρια δογματικά ζητήματα.Το 1622 μάλιστα ο Άγγλος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη δεν θεώρησε υπερβολή να γράψει ότι «όσο για τον πατριάρχη τον ίδιο,δεν αμφιβάλλω πως στη θρησκευτική του συνείδηση δεν είναι παρά ένας γνήσιος καλβινιστής».Τέτοια πρόκληση όμως δεν ήταν δυνατόν να την ανεχθεί το Βατικανό.Ιδίως μετά την δημοσίευση της «Ομολογίας της Πίστεως»(1629),που αποδιδόταν στον Λούκαρι και που απηχούσε στο σύνολό της την διδασκαλία του καλβινισμού,ολόκληρος ο θρησκευτικοπολιτικός μηχανισμός της Καθολικής Εκκλησίας κινητοποιήθηκε,για να συντρίψει τον «υιό του σκότους»:οι Ιησουΐτες και οι Καπουτσίνοι της Κωνσταντινουπόλεως,οι πρεσβευτές της Γαλλίας και της Αυστρίας,η νεοσύστατη «Προπαγάνδα της Πίστεως»,ο ίδιος ο Πάπας Ουρβανός Η’ και ακόμη ο Λουδοβίκος ΙΓ’ της Γαλλίας και ο παντοδύναμος καρδινάλιος Ρισελιέ.Όσο για τις μεθόδους και τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν εναντίον του Οικουμενικού Πατριάρχη,όλα σχεδόν θεωρήθηκαν θεμιτά,αφού ο σκοπός ήταν «ιερός»:απειλές και εκβιασμοί,δωροδοκίες των τουρκικών και των φιλοκαθολικών κληρικών του κύκλου του Κυρίλλου Κονταρή(τέως προστατευομένου του Πατριάρχη,αλλά εν συνεχεία εχθρού του),ενοχοποιητικές πλαστογραφίες κειμένων του Λουκάρεως,συκοφαντίες ότι ο Πατριάρχης υποκινεί ξένες δυνάμεις κατά της οθωμανικής αυτοκρατορίας(στην αυστριακή πρεσβεία μάλιστα συζητήθηκαν κάποτε και σχέδια δολοφονίας του Λουκάρεως ή απαγωγής του στην Ιταλία και παραδόσεώς του στην Ιερά Εξέταση).Τα μέσα αυτά αποδείχθηκαν τις περισσότερες φορές αποτελεσματικά,αφού μέσα σε δεκαοχτώ χρόνια ο Λούκαρις πέντε φορές ανέβηκε στον πατριαρχικό θρόνο και πέντε φορές καθαιρέθηκε.Τελικά ο Αυστριακός Πρεσβευτής και ο Κονταρής κατόρθωσαν να πείσουν την Υψηλή Πύλη για την ανάγκη εξοντώσεως του Πατριάρχη.Ο Λούκαρις στραγγαλίστηκε στις 27 Ιουνίου του 1638.
Το πολιτιστικό έργο του Λουκάρεως θα οδηγούσε ίσως σε μια πνευματική αναγέννηση του Ελληνισμού,αν αναπτυσσόταν ομαλά και δεν πνιγόταν από τις αντιδράσεις που προκάλεσαν οι ιδέες και η προσωπικότητα του εμπνευστή του.Και μόνο το γεγονός άλλωστε ότι στον πατριαρχικό θρόνο ανέβηκε,για πρώτη φορά μετά την Άλωση,ένας κληρικός με πανεπιστημιακή μόρφωση,αποτελεί σταθμό στην ιστορία της νεοελληνικής παιδείας.Γρήγορα σχηματίστηκε γύρω του ένας κύκλος λογίων με ομόρροπες τάσεις και φανερή πνευματική συγγένεια:ο Θεόφιλος Κορυδαλεύς,ο Ευγένιος Γιαννούλης,ο Νικόδημος Μεταξάς,ο Θεοφάνης Ιεροσολύμων,ο Μητροφάνης Κριτόπουλος,ο Μάξιμος Καλλιπολίτης κ.α.Κοινό χαρακτηριστικό τους ήταν η πίστη στην παιδεία,όχι βέβαια ακόμη ως αξία αυτοτελή,αλλά πάντως ως κύρια οδό για την ηθική αναγέννηση του ανθρώπου,για την κατανόηση της ουσίας του Χριστιανισμού,για την άνοδο της πνευματικής στάθμης του Γένους.Τα μέσα που χρησιμοποίησαν ήταν η ίδρυση σχολείων,η εγκατάσταση τυπογραφείου, έκδοση εκλαϊκευμένων βιβλίων,η μετάφραση της Γραφής,η χρήση της δημοτικής γλώσσας.Στο σύνολό τους τα μέσα και οι σκοποί του κινήματος αυτού θυμίζουν το πρόγραμμα του χριστιανικού ουμανισμού της Δύσεως.
Στον πολιτιστικό αυτό τομέα το όνομα του Λουκάρεως συνδέθηκε κυρίως με την ανασύσταση και την αναδιοργάνωση της Πατριαρχικής Σχολής,η οποία στα χρόνια εκείνα υπό την διεύθυνση του Θεοφίλου Κορυδαλέως ανέβηκε σε περιωπή ακαδημίας.Με την ανασύσταση της Σχολής ο Λούκαρις συνδύασε την εγκατάσταση ενός ελληνικού τυπογραφείου στην Κωνσταντινούπολη(1627).Λίγους μήνες αργότερα όμως το τυπογραφείο αυτό έκλεισε εξαιτίας των συκοφαντιών που διέσπειραν οι Ιησουΐτες του Γαλατά σε βάρος του Λουκάρεως και του ιδιοκτήτη του τυπογραφείου Νικόδημου Μεταξά.Προσφέρθηκε τότε ο προτεστάντης εφημέριος της ολλανδικής πρεσβείας στην Πόλη Αντώνιος Leger να μεσολαβήσει σε τυπογράφους της Γενεύης,για να μη διακοπεί το εκδοτικό πρόγραμμα του Πατριάρχη.Καρπός της συνεργασίας αυτής ήταν η έκδοση(1638) της πρώτης νεοελληνικής μεταφράσεως της Καινής Διαθήκης που είχε φιλοπονήσει ο Μάξιμος Καλλιπολίτης.Τα πρώτα αντίτυπα όμως που έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη ξεσήκωσαν θύελλα αντιδράσεων εκ μέρους των συντηρητικών κληρικών,με αποτέλεσμα να καταδικασθεί επίσημα η μετάφραση αμέσως μετά τον θάνατο του Λουκάρεως.
Το συγγραφικό του έργο δεν είναι μεγάλο.Εκτός από τις τρεις-τέσσερεις θεολογικές πραγματείες του(μια τύπωσε ο Μεταξάς στην Κωνσταντινούπολη το 1672) σώζεται ένας «Διάλογος» του Λουκάρεως που στηλιτεύει σε ζωηρό τόνο την προσηλυτιστική δραστηριότητα ων Ιησουϊτών.Πολύ ενδιαφέρουσες από γλωσσική,ιστορική και λογοτεχνική άποψη είναι οι «Διδαχές» του(πάνω από 200),οι περισσότερες σε δημοτική.Σημείο αμφιλεγόμενο αποτελεί η «Ομολογία Πίστεως» που κυκλοφόρησε με το όνομα του Λουκάρεως το 1629 στα λατινικά και επανεκδόθηκε τον ίδιο χρόνο σε γαλλική ή αγγλική μετάφραση έξι φορές.Το 1633 κυκλοφόρησε και μια ελληνική έκδοση βασισμένη σε αυτόγραφο του Λουκάρεως.Η αμφισβήτηση της γνησιότητας του κειμένου αυτού,ιδίως εκ μέρους των ορθοδόξων θεολόγων,άρχισε από τα χρόνια του Λουκάρεως και συνεχίζεται ως σήμερα.Τις αμφιβολίες ενισχύει το γεγονός ότι ο Λούκαρις απέφυγε να αποκηρύξει απερίφραστα την «Ομολογία» που του αποδιδόταν,ουδέποτε όμως ομολόγησε ρητά ότι είναι δική του.Ωστόσο το αυτόγραφο κείμενό του υπάρχει πάντα στη δημόσια βιβλιοθήκη της Γενεύης.Δεν είναι γνωστό,αν το έγραψε ελεύθερα ή υπό την πίεση των περιστάσεων και των προσώπων που είχε ανάγκη.Τέλος,πολύ ενδιαφέρουσες είναι οι πολυάριθμες επιστολές του Λουκάρεως(τόσο σε ιδιώτες όσο και σε επίσημα πρόσωπα) που αποτελούν σπουδαία πηγή όχι μόνο για την βιογραφία του,αλλά και για την ιστορία της εποχής του.


(Πηγή:«Ιστορία του Ελληνικού Έθνους»,τόμος Ι’,σελ.129-131).