Δημητσάνα:τα υπόγεια εργαστήρια της ελευθερίας.

Για την ανάγκη κτήσεως πυρομαχικών για τις ανάγκες της Επαναστάσεως του 1821 είχαν προνοήσει ,ήδη κατά τα προεπαναστατικά χρόνια,με την προοπτική όμως της χρήσεως στην απελευθερωτική προσπάθεια,δυο αδέλφια.Τα αδέλφια Σπηλιωτόπουλος,ο Νικόλαος και ο Σπύρος από την Δημητσάνα.Πριν από την Επανάσταση ήταν έμποροι εγκατεστημένοι στην Ύδρα.Εκεί μυήθηκαν στην Φιλική Εταιρία και ο πόθος της συμμετοχής τους στον αγώνα γεννήθηκε στην ψυχή τους ισχυρός.Οι Σπηλιωτόπουλοι είχαν την έμπνευση να ιδρύσουν πυριτιδόμυλους στην πατρίδα τους και αποφάσισαν,κατά τον Μ.Οικονόμου,να μεταχειρισθούν γι’αυτό όλη την περιουσία τους.Η εκλογή της Δημητσάνας ως τόπου κατάλληλου για το εργοστάσιο οφειλόταν και στο ότι ήταν πατρίδα τους,αλλά και στο ότι εκεί παραγόταν πάντοτε πυρίτιδα και κατασκευάζονταν φυσίγγια και υπήρχαν αρκετοί τεχνίτες και ακόμη μεταλλωρύχοι ικανοί να ανορύσσουν και να κατεργάζονται το νίτρο.
Αρχικά κατασκεύσαν έναν πυριτιδόμυλο και έπειτα και δεύτερο.Της εργασίας προΐστατο ο Σπύρος Σπηλιωτόπουλος που μετέβη για τον σκοπό αυτό και εγκαταστάθηκε στην Δημητσάνα.Ο αδελφός του Νικόλαος εξακολουθούσε να μένει στην Ύδρα.Είχαν αποθηκεύσει στην Δημητσάνα κολοσσιαίες ποσότητες πρώτων υλών.Χαρτί,μολύβι και νίτρο.Τα δύο πρώτα είδη βρίσκονται εύκολα.Για την επάρκεια του νίτρου εδέησε οι Δημητσανίτες μεταλλωρύχοι να εργασθούν στα σπήλαια της Αττικής και της Μονεμβασιάς που επείχαν τότε θέση μεταλλείων.Την απαιτούμενη ποσότητα νίτρου συμπλήρωναν αγοράζοντάς την από την Ζάκυνθο και την Ύδρα,όπου διηνεργείτο εμπόριο με τα πλοία.Άρχισε η παραγωγή.Ήταν πολύ μεγαλύτερη από εκείνη που απαιτούσε η συνήθης κατανάλωση και η εξαγωγή στα ναυτικά νησιά με τα εξοπλισμένα πλοία.Οι μύλοι στις αρχές του 1821 είχαν γίνει πέντε.Ήδη και ο Νικόλαος Σπηλιωτόπουλος έκανε συχνά ταξίδια μεταξύ Ύδρας και Δημητσάνας.Η εργασία μεγάλωνε.Τα αδέλφια Σπηλιωτόπουλοι έχτισαν εν τω μεταξύ ως δωρεά προς την κοινότητα τέσσερεις μεγάλους φούρνους στα προαύλια των εκκλησιών του Αγίου Χαραλάμπους,της Αγίας Κυριακής και των Ταξιαρχών και μπροστά από το σπίτι τους.Στα υπόγεια αυτών των φούρνων έκαναν εγκαταστάσεις χυτηρίων μετάλλου και οπλοστασίων.Ο Τούρκος σπαής Χασάν Κεχαγιάς,που διέμενε στο κονάκι της Δημητσάνας,άρχισε να απορεί για την έκτακτη κίνηση που παρετηρείτο στους φούρνους,αλλά τα γουναρικά και τα άφθονα δώρα που του έφερε από την Ύδρα ο Νικόλαος Σπηλιωτόπουλος αποκοίμισαν την περιέργειά του.
Ήλθε όμως μέρα,κατά την οποία οι πυριτιδόμυλοι της Δημητσάνας κινδύνευσαν σοβαρά.Στις αρχές του Φεβρουαρίου του 1821 ένας Δημητσανίτης,ο Κώστας Τζανής,κατατρεχόμενος από τους προκρίτους και προσωπικός εχθρός των δύο αδελφών,κατήγγειλε στην τουρκική διοίκηση της Τριπολιτσάς ότι η παραγωγή των πυριτιδόμυλων ήταν πολύ μεγάλη και ότι προοριζόταν για τον Αλή πασσά,που επολιορκείτο τότε από τον Χουρσίτ στα Γιάννενα.Ήταν πραγματικά η μόνη εξήγηση που ήταν δυνατόν να δοθεί για τόση παραγωγή πυρομαχικών,ικανή να εφοδιάσει εμπόλεμο στράτευμα.Ο Τζανής ούτε μυημένος στην Φιλική Εταιρία ήταν ούτε ήταν δυνατόν να μαντέψει ο άνθρωπος τους εθνικούς σκοπούς των Σπηλιωτόπουλων.
Αλλά και αν ακόμη δεν υπήρχαν αποδείξεις για τον εφοδιασμό του Αλή,μόνη η μεγάλη ποσότητα της παραγωγής έφτανε,για να καταδιωχθούν οι Σπηλιωτόπουλοι.Η τουρκική εξουσία απαγόρευε την εκ μέρους των Ελλήνων κατασκευή πολεμικών ειδών πέραν ορισμένου ποσού,προβλεπομένου ως επαρκούς για την κατανάλωση.
Η καταγγελία του Τζανή προκάλεσε κατάπληξη και μέτρα για την διαλεύκανση της υποθέσεως.Ο μέγας διερμηνέας της διοικήσεως της Τριπολιτσάς Σταυράκης Ιωβίκης,που πληροφορήθηκε εκ της θέσεώς του την κατάσταση,έσπευσε να ειδοποιήσει τον Σπύρο Σπηλιωτόπουλο,αλλά ταυτόχρονα κατέφτασε στην Δημητσάνα ο μπουμπασίρης(ανακριτής) Μεχμέτ Σαλήχ με ένοπλη συνοδεία,για να εξακριβώσει τα καταγγελλόμενα.Η άφιξή του έφερε τους Δημητσανίτες,τους μυημένους στους σκοπούς του έργου,σε αμηχανία.Ο Σπύρος Σπηλιωτόπουλος έσπευσε να εξαφανισθεί,αλλά οι αποθήκες των πυριτιδόμυλων ήταν γεμάτες από υλικό.
Τότε ένας από τους προκρίτους της Δημητσάνας,ονόματι Στεφανόπουλος,είχε καλή έμπνευση.Κάλεσε αμέσως τον Μεχμέτ Σαλήχ στο σπίτι του,για να τον φιλοξενήσει με όλη την συνοδεία του.Παρετέθη πλούσιο γεύμα και άφθονο μαύρο κρασί.Οι Τούρκοι παραδόθηκαν στην ευωχία.Μετά το γεύμα θα γινόταν η έρευνα.Μολις τελείωσε το φαγητό,έφτασε εκεί ένας πρακτικός γιατρός,ο Ευθύμιος Μπόκας,ευθυμολόγος,γνωστός στην περιοχή για τα αστεία του.Ο Μπόκας ήταν συνεννοημένος με τον Στεφανόπουλο.Άρχισε να λέει αστεία στην τουρκική γλώσσα και κατόρθωσε να απασχολήσει τους βαρείς από το φαγοπότι Τούρκους.Τους έδωσε την διασκέδαση της βραδιάς.Ο Μεχμέτ Σαλήχ ανέβαλε την έρευνα για την επόμενη ημέρα.Εκείνη την νύχτα οι Δημητσανίτες,άντρες,γυναίκες,αγόρια και κορίτσια μετέφεραν από τους πυριτιδόμυλους τα σακκιά με την πυρίτιδα,το νίτρο,το θείο και το μολύβι σε σπηλιές έξω από την πόλη.Όταν το πρωΐ έγινε η έρευνα,δεν βρέθηκαν εκεί παρά μόνο μερικά εργαλεία.Ο Μεχμέτ Σαλήχ,πήρε κρυφά 30.000 γρόσια και μεταξωτά για την χανούμισσά του και συνέταξε έκθεση,στην οποία ανέφερε ότι δεν βρήκε πυρίτιδα παραπάνω από την προβλεπόμενη και διέταξε μόνο να γκρεμισθούν οι μύλοι.Οι Τούρκοι αξιωματικοί που έφτασαν έπειτα,για να τους καταστρέψουν,δεν βρήκαν πυριτιδόμυλους.Οι Δημητσανίτες εξαφάνισαν κάθε ίχνος από τις ειδικές εγκαταστάσεις,γέμισαν τους μύλους άχυρα και έβαλαν εκεί βόδια.Οι μύλοι του πολεμικού υλικού είχαν μετατραπεί σε βουστάσια.Και μόλις αναχώρησαν οι Τούρκοι,οι πυριτιδόμυλοι άρχισαν πάλι την εργασία τους.
Αυτό υπήρξε το μεγάλο εργοστάσιο των πυρομαχικών του αγώνα μέχρι την επανάσταση.Είχε ήδη έτοιμο άφθονο υλικό για τις πρώτες ανάγκες.Αμέσως μετά την επανάσταση οι μύλοι αυξήθηκαν σε 14.Από αυτούς τροφοδοτήθηκε ολόκληρος ο αγώνας.Όχι μόνο στην Πελοπόννησο,αλλά και στη Στερεά,στην Κρήτη και στον Άθω.Οι Δημητσανίτες εργάζονταν νύχτα μέρα και κατόρθωναν να παράγουν 500 περίπου οκάδες πυρίτιδας την ημέρα.Ο Κολοκοτρώνης είχε φροντίσει να τους απαλλάξει από την στρατολογία.Η υπηρεσία που προσέφεραν στα εργοστάσια ήταν απείρως σημαντικότερη.Η εργασία πάλευε εναντίον πολλών δυσκολιών,διότι έπρεπε να παράγεται μεγάλη ποσότητα.Δεν υπήρχαν πλέον οι Τούρκοι,αλλά έλειπαν οι πρώτες ύλες.Νίτρο δεν ήταν δυνατόν να έλθει από την Ζάκυνθο.Οι Άγγλοι της Επτανήσου επέβλεπαν και απαγόρευαν τέτοιου είδους εξαγωγή στην Πελοπόννησο.Τότε θαυματούργησαν οι Δημητσανίτες μεταλλωρύχοι.Κατόρθωσαν,παρ’όλα τα πρωτόγονα μέσα τους,να κατασκευάζουν άφθονο νίτρο από τα μεταλλεύματα των σπηλαίων της Μονεμβασιάς και του Έλους.Για το μολύβι που έλειπε χρησίμευσαν όλα τα κατάλληλα οικιακά σκεύη.Υποδείχθηκε τότε από τον Σπηλιωτόπουλο απρόοπτη πηγή:το μολύβι,με το οποίο ήταν σκεπασμένα τα τζαμιά,οι τεκέδες και οι μεντρεσέδες των Τούρκων.Για το μολύβι αποστεγάστηκε το τζαμί των Πατρών και του Άργους.Παρουσιάστηκε άλλη έλλειψη.Το χαρτί,το απαραίτητο για τα φυσίγγια.Και εδέησε γι’αυτό να γίνει μεγάλη θυσία.Πήραν αρχικά τα διπλά ιερά βιβλία των εκκλησιών και των μονών.Ήταν λίγα.Έβαλαν τότε χέρι στα βιβλία της πλούσιας και παλαιοτάτης βιβλιοθήκης της Δημητσάνας.Χρησιμοποιήθηκαν πρώτα τα παλιότερα που θεωρήθηκαν από τους άπειρους ως αχρηστότερα.Έπειτα τα χειρόγραφα.Έπειτα όγκοι βιβλίων,όπως υπήρχαν στα ράφια των βιβλιοθηκών.Σελίδες ελληνικής μεσαιωνικής ιστορίας σχίστηκαν διά παντός εκεί.Ζημιά μεγάλη.Αλλά εκεί με την φθορά αυτή δίνονταν τα μέσα στο Γένος να δημιουργήσει την νέα ιστορία του και να συνεχίσει ελεύθερο τον δρόμο του.
Οι Σπηλιωτόπουλοι προσέφεραν κατ’αυτόν τον τρόπο μία από τις μέγιστες υπηρεσίες του αγώνα.Την είχαν προπαρασκευάσει αντιμετωπίζοντας προσωπικό κίνδυνο.Υπάρχει μια ακόμη απόδειξη ότι οι πυριτιδόμυλοί τους είχαν ιδρυθεί για την επανάσταση.Από τα δυο αδέλφια προμηθεύονταν την πυρίτιδα και τα φυσίγγια τους και οι Τούρκοι,οι ιδιώτες και οι κατά τόπους φρουρές πριν από την επανάσταση.Αλλά οι Σπηλιωτόπουλοι παρήγαγαν άλλη ποιότητα για τους Τούρκους.Νόθευαν επίτηδες την ποσότητα που τους πουλούσαν.
Για τους μύλους της Δημητσάνας ξόδεψαν τα δυο αδέλφια όλη την περιουσία τους.Οι Σπηλιωτόπουλοι παρείχαν τα πυρομαχικά τους,όχι πληρωνόμενοι,αλλά έναντι αποδείξεων.Όλα τα στοιχεία αυτά τους κατατάσσουν στην ατελείωτη εκείνη σειρά των αθόρυβων εργατών,που συνέβαλαν με τον δικό τους τρόπο στην ευόδωση της αποτίναξης της τουρκικής κατοχής.


(Πηγή:«Η Ελληνική Επανάστασις» του Διονυσίου Κόκκινου).