Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων:ο περίφημος λόγος του «περί της οφειλομένης τιμής εις την ελληνικήν γλώσσαν».

Μία από τις επιβλητικότερες μορφές της προεπαναστατικής και μετεπαναστατικής Ελλάδος,ο επιφανής κληρικός Κωνσταντίνος Οικονόμος,από την Τσαριτσάνη της Ελασσόνας,καταγόμενος από οικογένεια Λευϊτική,φέρουσα τιμητικώς και κατά διαδοχή τον τίτλο και το υψηλό εκκλησιαστικό οφίκιο των Οικονόμων(εξ ου και το όνομά του «ο εξ Οικονόμων»),χαρακτηρίστηκε προσφυέτατα από τον καθηγητή Ακαδημαϊκό Νίκο Βέη «μέγα καύχημα της Ελλάδος και της Ορθοδοξίας σταθερόν και απροσμάχητον έρεισμα».Ακαταπόνητος σε φιλομάθεια και προικισμένος με εξαίρετη μνήμη,αναδείχτηκε πολυγραφότατος συγγραφέας και έξοχος Θεολόγος και φιλόλογος(ο όγκος των-καθ’όλα αξιόλογων-συγγραμμάτων του προκαλεί κατάπληξη).Ο ακόλουθος λόγος του εξεφωνήθη την 4ην Σεπτεμβρίου 1811,κατά την έναρξη του τρίτου σχολικού έτους από την ίδρυση του «Φιλολογικού Γυμνασίου» της Σμύρνης,όπου δίδαξε επί μια δεκαετία:

«§.α’.Τρίτον συν Θεώ σήμερον έτος,ω άνδρες,άρχεται της Φιλολογικής ταύτης σχολής και με κοινήν χαράν εορτάζομεν την είσοδόν του,διά τας χρηστάς ελπίδας της εις τα καλά προόδου των γυμναζομένων νεανίσκων.Χαίρει η καρδία των διδασκάλων και συνεργατών μου,διότι βλέπουσι τους ακαμάτους αυτών ιδρώτας καρποφορούντας των ομογενών την βελτίωσιν.Χαίρει των μαθητών ο χορός,διότι κοσμείται με της παιδείας τα αμάραντα άνθη.Χαίρετε και υμείς,ω φιλογενείς Σμυρναίοι,θερμοί του Γυμνασίου προστάται,και με πρόσωπον φαιδρόν και φαιδροτέραν ψυχήν κάθησθε θεωροί των αγώνων εις το στάδιον,το οποίον ήνοιξεν η υμετέρα φιλογένεια εις τα ηγαπημένα υμών τέκνα και πολλούς των υμετέρων ομογενών.Ιδού πάλιν αποδύονται προς τους άθλους οι καλοί ούτοι και τίμιοι αθληταί•η προθυμία έχει προσηλωμένους εις το τέρμα τους οφθαλμούς αυτών,η φιλοτιμία επαλείφει και θαρρύνει αυτούς προς την εξόρμησιν•οι κήρυκες ετοιμάζονται προς ανάρρησιν•οι στέφανοι πλέκονται προς αμοιβήν•πάλλεται και πηδά των θεωρών η καρδία προς χειροκρότησιν.Δόξα και τιμή και ευφροσύνη παντοτεινή εις τους,όσοι μέλλουσι να στεφανωθώσιν ευδοκιμήσαντες•δόξα και τιμή και ειρήνη εις όλους τους φιλογενείς,εις τους αγωνιζομένους τούτους ενδυναμόνουσιν,επισπεύδοντες του Γένους τον φωτισμόν•δόξα και τιμή και ειρήνη και εις υμάς αυτούς,ω ένδοξοι αγωνοθέται,οίτινες εκκαιόμενοι υπό του ζήλου της ευκλείας του Γένους,αφειδείτε και κόπους και δαπάνας,ίνα ίδητε ποτε τετελειωμένον τον υμέτερον πόθον.Από της φιλογενείας ταύτης τον θαυμασμόν διαπερασθείς εγώ την καρδίαν,προσφέρω προς την υμετέραν αγάπην σήμερον τράπεζαν λιτήν μεν και αυτοσχέδιον και απέριττον,αλλ’όμως ευάρεστον,ελπίζω,και τερπνήν εις τας Ελληνικάς υμών ψυχάς.Η επιθυμία και υμών,ω φιλογενείς Σμυρναίοι,και κοινώς πάντων και διδασκάλων και μαθητών,και παντός αληθινού της Ελλάδος πολίτου είναι,να ίδωμεν επιστρέψασαν εις την ημετέραν Πατρίδα,ομού μετά της φιλοσοφίας,και την Ελληνικήν παιδείαν και ευγλωττίαν.Δίκαιον είναι λοιπόν και πρέπον ομού,να εντρυφήσωμεν σήμερον εις την θεωρίαν της προπατορικής υμών γλώσσης.Το εντρύφημα είναι γλυκύ μεν και πλουσιώτατον καθ’αυτό,και άξιον να ευχαριστήση τας ορέξεις και των αβροδιαίτων αυτών και περιεργοτάτων περί της φιλολογίας τα όψα•αλλ’ο εστιάτωρ εγώ θέλει παραθέσει αυτό,οποίον η αδυναμία μου με συγχωρήση.Ώστε εάν τινα τέρψιν και ωφέλειαν αισθανθήτε από των λόγων μου,ταύτην χρεωστείτε εις την υμετέραν προς με θερμήν εύνοιαν,ήτις και εμέ παρορμά και υποθερμαίνει να σπουδάσω να είπω τι της υμετέρας φιλογενείας άξιον,και υμάς μετά προσοχής να τ’ακούσητε.

§ β’.Το πρώτιστον και μέγιστον,ω άνδρες,των χαρισμάτων,μεθ’ων εκόσμησεν ο ύψιστος δημιουργός το αξιόλογον έργων των θείων αυτού χειρών,τον μικρόν τούτον κόσμον,τον άνθρωπον,είναι η γλώσσα και ο λόγος ο προφορικός.Διά της γλώσσης ο άνθρωπος διακρίνεται από των θηρίων και αναδεικνύεται βασιλεύς αυτών•διά της γλώσσης μανθάνει τέχνας και επιστήμας•διά της γλώσσης διδάσκεται τα θεία και τα ανθρώπινα,διά της γλώσσης εμβατεύει εις τους ουρανούς,θεωρεί τους αστέρας,ίπταται εις τον αέρα,περιπολεί τον αιθέρα,περιηγείται την γην,ανιχνεύει της θαλάσσης τα βάθη,περιπατεί τας αβύσσους,διατρέχει τον κόσμον•διά της γλώσσης τελειοποιεί το λογικόν•και φθάνων εις της ευδαιμονίας τα ύψη,φαίνεται τω όντι εικών του αοράτου δημιουργού,θεός επίγειος,μεγαλουργός,υπερθαύμαστος.Επειδή δε το όργανον αυτού είναι η γλώσσα,φανερόν είναι,ότι όσον τελειότερον,τόσον είναι και πρεπωδέστερον και επωφελέστερον εις αυτόν•ώστε κατά πάσαν ανάγκην πρέπει να συντείνη όλας τας ψυχικάς αυτού δυνάμεις,ίνα εξακριβώνη και διατηρή αυτό εις την ενδεχομένην και δυνατήν τελειότητα.Προς τούτο συνηλαύνοντο από την γενεσιουργόν και παμμήτορα φύσιν όλα τα έθνη,εξ αυτών ακόμη των σπαργάνων του κόσμου,σπεύδοντα καθ’εν,κατά το μέτρον της ευτυχίας και των γνώσεών του,να τελειοποιή και πλουτίζη την γλώσσαν αυτού•αλλ’οι εις τούτο περισσότερον παρά πάντας ευδοκιμήσαντες εχρημάτισαν οι αθάνατοι και αείμνηστοι προπάτορες ημών,οι Έλληνες.Έθνος αναπνέον της ελευθερίας τας ζωογόνους αύρας,γεννηθέν εις το κάλλιστον κλίμα του κόσμου,ανατραφέν υποκάτω γελώντος και γαληνού ουρανού,αφιερωθέν δι’όλου εις σταθερωτάτην της σοφίας σπουδήν,και θαυμαστώς εξασκηθέν εις των καλών την οξυτάτην αίσθησιν,έθνος φιλοπονώτατον και περιεργότατον,το οποίον δεν αφήκε άψαυστα και αθεώρητα,όσα τε θεία και όσα τεχνητά,όσα διά λόγων,και όσα δι’έργων ηδυνήθη ν’ανιχνεύση και να κατανοήση.Και άλλα μεν εφεύρεν αυτό με την ακάματον αυτού επιμέλειαν,τα περισσότερα•όσα δε προευρέθησαν από άλλους,εστίλβωσεν,εκάλλυνεν,ηύξησε θαυμασίως•έθνος λέγω τόσον ένδοξον και σοφόν,εξ ανάγκης έπρεπε να έχη και γλώσσαν υψηλοτάτην,πλουσιωτάτην ,τερπνοτάτην,πρεπωδεστάτην εις τον λογικόν άνθρωπον.Εκ τούτου του έθνους,ω άνδρες,ημείς εφυτρώσαμεν τούτων των προπατόρων καυχώμεθα ότι είμεθ’απόγονοι•τούτων την γλώσσαν λαλούμεν έως της σήμερον,αλλά(συγχωρήσατε να σταλάξωσιν εκ των οφθαλμών μου ολίγαι δακρύων ρανίδες) την λαλούμεν ως την λαλούμεν,διεφθαρμένην,ατελή,βαρβαρόμικτον.Το όργανον της ανθρωπίνης ευτυχίας,το οποιον τόσον εξηκρίβωσαν οι πατέρες ημών και ετελειοποίησαν,ημείς δι’αμαθίαν και απαιδευσίαν έχομεν ατελέστατον και πτωχότατον,εναντίον και του συμφέροντος ημών και του καθήκοντος.Δεν είναι παράξενον λοιπόν εάν καταφρονώμεθα από τα σοφά έθνη της Ευρώπης,εάν δυστυχώμεν μακράν όντες της φιλοσοφικής και ακριβούς ερμηνείας των εννοιών ημών.Αλλ’ερωτάτε ίσως,τι πρέπει να κάμωμεν;Είμαι έτοιμος να σάς αποκριθώ,συμφώνως με όλους τους αληθινούς εραστάς της ευτυχίας του Γένους.Πρέπει να σπουδάζωμεν,πρέπει,λέγω,να σπουδάζωμεν εξ ανάγκης την παλαιάν και πάτριον Ελληνικήν ημών γλώσσαν,διότι αύτη μόνη υπάρχει το μόνον μέσον της ευτυχίας ημών,το αναγκαιότατον•αναγκαιότατον,διότι στερεώνει ημάς εις την ιεράν ημών θρησκείαν•αναγκαιότατον,διότι οδηγεί ημάς εις την φιλοσοφίαν•αναγκαιότατον τέλος πάντων,διότι πλουτίζει και τελειοποιεί την καθομιλουμένην ημών γλώσσαν.Ταύτα τα τρία θέλει θεωρήσει ο λόγος σήμερον•και ιδού άρχεται το πρώτον.

§.γ’.Από τας πολλάς,ω άνδρες,και μεγάλας ευεργεσίας,με τας οποίας ευηργέτησε το δυστυχές ημών Γένος η κοινή μήτηρ των Χριστιανών,η πάνσεπτος του Χριστού Εκκλησία,μία είναι και το να διαφυλάξη εις τας ιεράς αυτής βίβλους καθαράν και ακέραιον,όσον το δυνατόν,την προπατορικήν ημών γλώσσαν.Όλα τα αγιόγραφα της παλαιάς Διαθήκης βιβλία,όλοι της νέας οι θησαυροί,όλοι οι εκκλησιαστικοί κανόνες,οι ύμνοι,αι ιεραί ιστορίαι,τα πρακτικά των Συνόδων,όλα είναι γεγραμμένα Ελληνιστί.Η σοφία του Θεού και της πίστεως ημών ο αρχηγός και τελειωτής Ιησούς προστάζει φανερώς εις το θείον αυτού Ευαγγέλιον•Ερευνάτε τας γραφάς,διότι εις αυτάς θέλετ’ευρεί την αιώνιον ζωήν «ότι εν αυταίς ζωήν ευρήσετε» πώς λοιπόν ο ορθόδοξος Γραικός δύναται να εξερευνήση τας θείας Γραφάς,και διδαχθή το ύψος των μυστηρίων της πίστεως,χωρίς την είδησιν της Ελληνικής γλώσσης;ή τέκτων μεν,και χαλκεύς και εμβαδοποιός δεν θέλει ποτέ συγχωρεθή να εμβή εις των συντεχνιτών αυτού το σύστημα,χωρίς να μάθη πρότερον της τέχνης του τους κανόνας•ο Χριστιανός δε θέλει συναριθμηθή εις τον χορόν των πιστών,χωρίς να κατηχηθή,τι είναι πίστις,και τι χρεωστεί να πιστεύη;Αλλά φευ!δεν δύναμαι να κρύψω τους στεναγμούς,οι οποίοι ταύτην την στιγμήν αναπηδώσιν από το στήθος μου το πράγμα τοιουτοτρόπως γίνεται ήδη•οι περισσότεροι των ομογενών και ομοπίστων αγνοούσι παντάπασι τα Ελληνικά,και ούτε θέλωσι να εκμάθωσιν,ως να είναι παντελώς ανοίκεια και αλλότρια και του γένους,και της θρησκείας αυτών•εάν δε και τινες μάθωσι ν’αναγινώσκωσιν,αναγινώσκουσι τας Γραφάς,ως ανεγίνωσκεν αυτάς ο Άραψ εκεινος ευνούχος της Κανδάκης,χωρίς να εννοώσιν αυτά.«Άρα γε γινώσκεις α αναγινώσκεις;» δυνάμεθα να ερωτήσωμεν και ημείς καθ’ένα από αυτούς,ως εκείνον ο απόστολος Φίλιππος;αλλ’εκείνος μεν,Άραψ ων και ακόμη ακατήχητος και αβάπτιστος,είχεν απολογίαν ευπρόσωπον,οι δε ομογενείς μου,οι φίλοι ομογενείς μου,τους οποίους δεν ετέκνωσεν η αμμώδης και άσχημος Αραβία,αλλ’εγέννησε μεν η καλή και πάγκαρπος Ελλάς ανεγέννησε δε η θεία και ιερά κολυμβήθρα,ποίαν άρα γε απολογίαν δύνανται να είπωσιν;ουδεμίαν!εξ ανάγκης πρέπει να ομολογήσωσιν ότι κωφεύουσι προς την εντολήν του Σωτήρος,προς τας διά των Προφητών λαληθείσας φωνάς του παναγίου Πνεύματος,προς τας συμβουλάς όλων των θεοσόφων της εκκλησίας Πατέρων.

§.δ’.Εάν δε και τινες,βεβυθισμένοι δι’όλου εις το σκότος της αμαθίας,όχι μόνον δεν επιθυμούσιν,αλλά και καταφρονούσι και μισούσι την Ελληνικήν σοφίαν,νομίζοντες αυτήν κακών παραίτιον,προς τους τοιούτους δεν έχει καιρόν ο λόγος να διατρίψη•ικανόν είναι μόνον να ειδοποιήση αυτούς,οποίους ονομάζει το Πνεύμα το άγιον διά του Προφήτου Σολομώντος τους εχθρούς της σοφίας•«Ασεβείς εξουθενήσουσι σοφίαν και παιδείαν» •εις τους ασεβείς μόνους είναι το κακόν τούτον συγχωρημένον,όχι ποτέ εις τους λάτρεις της Σοφίας και του Λόγου του Θεού•ώστε εάν θέλωσι και ούτοι να καταταχθώσιν εις τον επίσημον εκείνον χορόν,ας καταφρονώσι την σοφίαν και τα εκ της σοφίας καλά•και ταύτα μεν προς τούτους.Ο δε αληθής Χριστιανός πρέπει να είναι και πιστός,και γνωστικός κατά τον ιερόν Κλήμεντα•πρέπει και της πίστεως τα άρθρα να γινώσκη καλώς,και την εξωτερικήν σοφίαν να είναι μεμυημένος•το πρώτον,διά την σωτηρίαν του•το δεύτερον,προς οικοδομήν και εαυτού και του πλησίον•διότι είναι βέβαιον,ότι όσαι αιρέσεις και κακοδοξίαι εισέρρευσαν εις την Εκκλησίαν,πολλά ολίγαι προήλθον από κακίαν•αι δε πλειότεραι εγεννήθησαν από αμάθειαν και αμελετησίαν των ιερών βίβλων.Όσον περισσότερον λοιπόν είναι της Ελληνικής γλώσσης εγκρατείς και μελετώσι τα θεία λόγια,τόσον ολιγώτερος είναι ο κίνδυνος να συμβώσι κακοδοξίαι και φρενοβλάβειαι περί την πίστιν.Ή απέβησαν ολίγοι θύματα της εαυτών αμαθείας,όσοι δι’αυτήν έγειναν οπαδοί των κακοδόξων Αρείου,και Νεστορίου,και των λοιπών;Εάν ήσαν ούτοι ωπλισμένοι με των θείων Γραφών και της άλλης σοφίας τα βέλη,δεν επείθοντο τυφλώς εις τους σεσοφισμένους εκείνων λόγους,αλλά πάραυτα κατεπολέμουν αυτούς πριν επινεμηθή και εις άλλους το νόσημα,καθώς έκαμαν ύστερον οι σοφοί της Εκκλησίας ιεράρχαι,και γενναίοι της πίστεως πρόμαχοι και τρισαριστείς.Ο αληθής και τέλειος Χριστιανός πρέπει να μιμήται τον πατριάρχην Ιακώβ αλληγορικώς•καθώς εκείνος ενυμφεύθη και την πολύτεκνον Λεία,και την εύμορφον Ραχήλ,τοιουτοτρόπως και αυτός να νυμφεύηται και την έξω σοφίαν ως Λείαν,πολλών γνώσεων γεννητικήν,και την έσω,την θειοτάτην,και,κατά την Ραχήλ,δύο μόνον τέκνα,της πράξεως και της θεωρίας,καλλίστην μητέρα•ώστε ούτω συγκεκροτημένος και με της έξω και με της έσω σοφίας τα κάλλη,να αποβή αληθώς τέλειος Ιακώβ,Ν ο υ ς ο ρ ώ ν τ ο ν Θ ε ό ν.

§.ε’.Αλλ’εάν εις πάντα Γραικόν Χριστιανόν είναι απλώς πρεπωδεστάτη και αναγκαία της Ελληνικής γλώσσης η είδησις,πολλώ μάλλον είναι αναγκαιοτέρα εις τον κλήρον,εις τους ιερείς και θεολόγους,οίτινες είναι του Χριστιανικού λαού ποιμένες και κεφαλαί•εάν εις το άλλο σώμα των πιστών είναι αναγκαίον της σοφίας το φως,πολλώ μάλλον εις τους οφθαλμούς,οίτινες μέλλουσι να χειραγωγήσωσιν αυτό εις την της αλήθειας οδόν.Τα Ύψιστα της ιεράς ημών πίστεως μυστήρια μητ’εκφράζονται μητ’ανυμνούνται σεμνότερον και αξιοπρεπέστερον διά τινος άλλης γλώσσης,ειμή διά της υψηλοτέρας παρ’όλας τας άλλας,λέγω της Ελληνικής•ότι το ύψος των θείων της εκκλησίας νοημάτων αναλογεί πολύ με το ύψος των εκφαντορικών αυτής και θεοπρεπεστάτων ονομάτων,ώστε και επί των ιερών προσευχών,και επί των θεολογικών διαλέξεων και συζητήσεων,και επί των καταχητικών και παραινετικών διδασκαλιών,πρέπει ο ιερός ποιμήν να έχη την Ελληνικήν σοφίαν υπηρέτιδα και συμβοηθόν.Δι’αυτής και τας ιεράς εννοίας τρανότερον και εμφαντικώτερον μέλλει να εκφράση,και τα σοφίσματα της πονηρίας ως ιστόν αράχνης να διαλύση,και των πιστών τας ψυχάς ενεργότερον και θερμότερον να βάψη και να στομώση κατά της πλάνης.Τί άλλο παρά της Ελληνικής γλώσσης την είδησιν εβοήθησε τον θείον Αθανάσιον να πραΰνη την ταραχήν της Ρωμαϊκής εκκλησίας,ήτις συνέβη διά την στενήν ως προς την Ελληνικήν,γλώσσαν των Λατίνων,ονομάζουσαν με το αυτό όνομα και την ουσίαν και την υπόστασιν;Τί άλλο παρά την είδησιν της Ελληνικής εβοήθησε τους φωστήρας των ιερών Συνόδων ν’ανακαλύψωσι το ο μ ο ι ο ύ σ ι ο ν,πανούργον σόφισμα του Αρείου,με το οποιον έσπευδε να υποσκελίση των απλουστέρων τας ψυχάς;Τι του Νεστορίου το χ ρ ι σ τ ο τ ό κ ο ν;Τί των εικονομάχων το λ α τ ρ ε υ τ ι κ ώ ς;Τι άλλα μύρια σοφίσματα και φανερά και κρυπτά των πανούργων αιρετικών και αθέων;Η Ελληνική γλώσσα είναι η Πηλιάς,η μελία της Εκκλησίας,το δόρυ το στιβαρόν το οποίον πρέπει να κρατή πας ιερωμένος,και εξαιρέτως πας κήρυξ του θείου λόγου.Ναι λέγω,ο ιεροκήρυξ,μάλιστα,ο ιεροκήρυξ,όστις ακαπηλεύτως μέλλει να πραγματευθή την σωτηρίαν των Χριστιανικών ψυχών,και με την ενεργόν πειθώ να επιστρέψη τους αμαρτωλούς από της αμαρτίας τας ανοδίας,να ενισχύση τους εναρέτους εις τους άθλους της αρετής,να προαγάγη τους αγίους εις το ύψος της αγιότητος•ούτος ο θεσπέσιος ανήρ εάν μέλλει τω όντι να φανή του μεγάλου επαγγέλματος αυτού άξιος,πρέπει να είναι του Ελληνικού λόγου εγκρατέστατος.Διότι πώς μέλλει να χρωματίση τα της ιεράς ηθικής αξιώματα με τα αναγκαία χρώματα τα ρητορικής,και να πυρώση των ακροατών τας ψυχάς με το σωτηριώδες πυρ των παθών,χωρίς τους κεραυνούς του Ρήτορος Δημοσθένους;Πώς να ημερώση και να καταπραΰνη των διεφθαρμένων καρδιών τας ατάκτους κινήσεις,χωρίς του καλού γέροντος Ισοκράτους την ιλαράν και σειρηναίαν φωνήν;Ή πού αλλού ελπίζει να διδαχθή την ευγλωττίαν,ειμή εις τους πατέρας της γλώσσης;Τούτο γνωρίζοντες καλώς οι θείοι Πατέρες,έγειναν της σοφίας νυμφίοι,και την Ελληνικήν εσπούδασαν ακριβώς,και τας βίβλους των παλαιών της Ελλάδος σοφών ανείλιττον συνεχώς.Ανεγίνωσκε τους Θουκυδίδεις και Ξενοφώντας ο μέγας Βασίλειος,και τόσον ετίμα τους άνδρας,ώστε πολλάς αυτών γνώμας και φράσεις αντέγραψεν εις τους ιερούς αυτού λόγους,και την Ομήρου ποίησιν αρετής διδασκαλίαν ωνόμασεν.Ανεγίνωσκε τους Πλάτωνας και Αριστοτέλεις ο θείος Γρηγόριος,και πυκνά επροσκάλεσεν αυτούς μάρτυρας εις τα εαυτού υψηλά συγγράμματα.Είχεν ανά χείρας πάντοτε τους γλαφυρωτάτους των ρητόρων ο θείος Χρυσόστομος,και μεφράσεις και γνώμας εκείνων εστίλβωσε και κατεπλούτισε τας θελκτικωτάτας αυτού ομιλίας,ώστε και Δημοσθένης των Χριστιανών ωνομάσθη.Σιωπώ τους Αλεξανδρέων και Νυσσαέων φωστήρας,ούτε θέλω ν’αναφέρω τους ιερούς Αυγουστίνους και Ιερωνύμους,σοφούς της Ρωμαϊκής Εκκλησίας πατέρας,οίτινες επαινούσι και συνιστώσι την Ελληνικήν γλώσσαν ως αναγκαίαν.Δεν δύναμαι όμως να σιωπήσω και του διδασκάλου των εθνών,του θειοτάτου των αποστόλων Παύλου,την προς τους σοφούς Έλληνας κλίσιν τε και υπόληψιν,δι’ην ηξίωσε να καθιερώση στίχους ολοκλήρους του Επιμενίδου,του Πινδάρου,του Ευριπίδου,μεταχειρισθείς αυτούς ως περισσότερον βάρος της ευαγγελικής αυτού πειθούς•αλλά και ο θείος ευαγγελιστής Λουκάς ανέφερε του Αράτου ημίστιχον όλον αυτολεξεί.

§ ς’.Συμβάλλει δε η Ελληνική γλώσσα εις τον περί θρησκείας λόγον,όχι μόνον ως χορηγητική φράσεων διηρημένων,και καλών και προσφυών ονομάτων,αλλά και ως νοημάτων επεξεργαστική,και ποριστική πολλών ηθικών και μεταφυσικών ιδεών•διότι πολλά της εξωτερικής φιλοσοφίας συμφωνούσι μετά της υψηλής και μυστικωτέρας,της εκκλησιαστικής,καθώς άριστα παρετήρησεν ο σοφώτατος Κλήμης ο Αλεξανδρεύς διά τούτο και ο Πλάτων θείος επωνομάσθη και ο Μωϋσής αττικίζων,διά το θεοπρεπές πολλάκις των εννοιών και σύμφωνον προς πολλά δόγματα της αγίας Γραφής.Και άλλα δε πολλά και πρακτικά και λεκτικά παραδείγματα των Ελλήνων φαίνονται σχεδόν αδελφά προς διαταγάς εκκλησιαστικάς,καθώς αποδεικνύει διά μακρών ο Ιεροφάντωρ των Καισαρέων ποιμήν.Εντεύθεν γίνεται φανερόν πόσον πτωχός γνώσεων είναι ο εκκλησιαστικός εκείνος,όστις δεν είναι πεπλουτισμένος,ως πρέπει,με της Ελληνικής γλώσσης τους θησαυρούς•καθώς εξ εναντίας είναι χαρά και σωτηρία του Χριστιανικού λαού ο Ιεροδιδάσκαλος εκείνος,όστις έχων της Ελληνικής στωμυλίας την δύναμιν,από του ιερού άμβωνος πλατύνει και διαλευκαίνει πολλά χωρία της θείας Γραφής,και με των Πλατώνων και Ξενοφώντων την γλυκύτητα και εμμέλειαν γλυκύνει και ιλαρύνει το στυφόν και σκυθρωπόν των μεταφυσικών εννοιών,χρίων τα χείλη του ποτηρίου των αυστηρών αυτού συμβουλών με το Υμήττειον μέλι.Είναι λοιπόν,είναι λέγω,πάσα ανάγκη να σπουδάζη επιμελώς την Ελληνικήν γλώσσαν και ο ιερός του κλήρου χορός,και πας απλώς ορθόδοξος Γραικός,ως γλώσσαν της αγίας ημών Εκκλησίας,ως της πίστεως πρόβολον,και πάσης πλάνης αναιρετικήν,ως άριστον χειραγωγόν και διά τον νουν και διά την λέξιν εις της μυστικής και θειοτέρας φιλοσοφίας τα άδυτα.

§.ζ’.Εις δε την εξωτερικήν φιλοσοφίαν ποίον άραγε άλλον παρά ταύτην ασφαλέστερον και ειδημονέστερον θέλομεν ευρεί οδηγόν;Είναι πράγμα ομολογούμενον,χρείαν αποδείξεως δεν έχει,ότι πάσης επιστήμης και τέχνης τεχνίται και διδάσκαλοι εχρημάτισαν οι περικλεείς ημών προπάτορες•αυτοί και την φιλοσοφίαν εξεύρον,και πρώτοι φιλοσοφίαν ωνόμασαν•διότι όσα προ τούτων ευρέθησαν υπό των αρχαιοτέρων εθνών,δεν ήσαν ειμή σκιά της φιλοσοφίας και ατελή της ανάγκης και της νηπιώδους,να είπω ούτως,των πρώτων ανθρώπων περιεργίας έκγονα.Ταύτα δε παραλαβόντες οι Έλληνες με την δαιμονίαν οξύτητα του ιδίου νοός ηύξησαν και επολλαπλασίασαν,εφευρόντες και εφ’εαυτών και όσα μητ’ωνειρεύθησαν τα σοφώτερα της αρχαιότητος έθνη.Και δικαίως λοιπόν μήτηρ και τροφός των επιστημών,και της των λόγων δυνάμεως και είναι και λέγεται η Ελλάς.Η Ελλάς διωρίσθη υπό της φύσεως να γείνη της εστίας σοφία και των Μουσών καταγώγιον•διότι καθώς έκαστον των άλλων εθνών ανεδείχθη επιτήδειον εις μίαν τινα εργασίαν,οι Φοίνικες και Αιγύπτιοι εις θαλασσοπλοΐαν και αργυρολογίαν,οι Σκύθαι εις την τοξικήν,οι άλλοι βάρβαροι εις την θηριώδη πολεμικήν,και άλλοι εις άλλα,έκαστος κατά τας κράσεις και τα ήθη και τους τόπους της κατοικίας αυτών,τοιουτοτρόπως οι Έλληνες επέδοσαν κατ’εξοχήν εις τους λόγους και την σοφίαν,εξ ης εγεννήθη της Ελλάδος η ευτυχία και δόξα,και έλαμψαν εξ αυτής Ήρωες,Φιλόσοφοι,Στρατηγοί,Νομοθέται,Ρήτορες,Ποιηταί,τεχνίται τόσοι και τοιούτοι,ώστε εχρημάτισαν όλων των αιώνων το θαύμα.Εάν είναι λοιπόν πάσης σοφίας μόνοι πατέρες οι Έλληνες,έπεται εξ ανάγκης ότι και η γλώσσα αυτών είναι φιλοσοφικωτάτη,ως πλουσιωτάτη και πλήρης ιδεών,τα οποία είναι της φιλοσοφίας το υποκείμενον.Και ως τοιαύτην λοιπόν πρέπει να σπουδάζωμεν αυτήν,εάν θέλωμεν να μετέχωμεν της φιλοσοφίας•επειδή πού αλλού θέλομεν ακριβέστερον διδαχθή τα αρχαία κάλλη της μεταφυσικής και διαλεκτικής,ειμή εις τον Αριστοτέλην;Τίνος άλλου παρά του ανδρός τούτου τα πολιτικά και όσα είπε περί ηθών και παθών είναι της πολιτικής τα θεμέλια;ΟΙ πλέον ενδοξότεροι νομοθέται εσεβάσθησαν τα εμβριθέστερα και αξιολογώτερα των περί πολιτείας και νόμων του θείου Πλάτωνος συγγραμμάτων•και πολλαί βασιλείαι και πολιτείαι πολλούς των νόμων αυτού τρισευτυχώς μετεχειρίσθηκαν.Η Αστρονομία,η Γεωμετρία,η Μαθηματιή όλη αγαλλομένη φέρει ως λιθοκόλλητον στέφανον τα ονόματα του Ευκλείδου,του Αρχιμήδους,του Πτολεμαίου,και των λοιπών Ηρώων,και τα συγγράμματα αυτών πολυτιμότατα νομίζει κειμήλια.Η Γεωγραφία καυχάται διά τους Σκύλακας,Στράβωνας,Παυσανίας,Διονυσίους και εις αυτών τα πονήματα ευγνωμόνως ομολογεί την επίδοσίν της.Η Φυσιολογία εχάραξεν εις κυπαρισσίνας μνήμας,με χρυσούς χαρακτήρας των Εμπεδοκλέων,και Αναξαγορών,και Δημοκρίτων,και των άλλων διδασκάλων αυτής τα ονόματα,και υπόσχεται αψευδώς να ξεναγήση εις την μεγαλοπρεπή της φύσεως θεωρίαν τους,όσοι μελετήσωσι των πατέρων της φυσικής Ιστορίας Αριστοτέλους και Θεοφράστου τα συγγράμματα.Όλη της ηθικής η σεμνότης λάμπει ζωηρώς εις τον σεβασμιώτατον Πλούταρχον•διότι ούτος είναι ο δεύτερος μετά τον δαιμόνιον Σωκράτην αληθινός αυτής εραστής•χωρίς τούτου τα συγγράμματα,την μόνην της πολυμαθείας βιβλιοθήκην,πώς θέλει τις ορθοποδήσει εις τας ακανθηράς του βίου οδούς;Σε δε,θειότατε Κώς γέρον Ιππόκρατες,και τον αξιώτατον οπαδόν σου και υπομνηματιστήν Γαληνόν,και Αρεταίον της αρετής σου τον εραστήν,όστις δεν εκλέξη διδασκάλους διά βίου,και δεν θρέψη τον νουν με τας από των μεγαλοφυεστάτων ημών συγγραμμάτων αποφερομένας απορροίας,πώς πότε θέλει τολμήσει να καυχηθή,ότι εμυήθη τα όργια της σωσανδρικής τέχνης,και έλαβεν από του Απόλλωνος την χείρα της δάφνης τον στέφανον και της πανακείας την ράβδον;Αλλά τί να είπω περί της Οικονομικής;τί περί της Στρατηγικής;τί περί Κριτικής;τί περί της των καλών εν γένει λεγομένων τεχνών φιλοσοφικής θεωρίας,καθ’ην επέδοσαν εξαισίως οι αμίμητοι Έλληνες;Οι Έλληνες εχρημάτισαν το μόνον εκείνο έθνος,το οποίον η φύσις ώδινε πολλούς αιώνας,και αφ’ου εγέννησεν αυτό,ώμοσεν ότι άλλο τόσον ευφυές ποτέ δεν θέλει γεννήσει.Οι Έλληνες και μόνοι και πρώτοι και επενόησαν και εδίδαξαν και τα τίμια και τα καλά της φιλοσοφίας,και καθ’ημέραν εις ταύτην οδηγούσιν ημάς διά των αθανάτων συγγραμμάτων αυτών•ας προχωρήσωμεν περαιτέρω.

§.ή’.Των κεκρυμμένων εις τας πτυχάς της ψυχής εννοιών σημεία πρώτιστα είναι οι λέξεις και οι φωναί,ότι ταύτας η παντεχνήμων φύσις εδίδαξε τους ανθρώπους,θεία τω όντι της αγνοίας αλεξητήρια και γενναία επιβοηθήματα,ίνα εξαγγέλλωσι προς αλλήλους τας ιδίας εννοίας με τόσην ευκολίαν και ταχύτητα,με όσην τα νοούμενα καταβαίνουσιν εις την γλώσσαν από τον νουν.Όσον δε περισσότεροι και ποικιλώτεροι όροι περιέχονται εις μίαν τινα γλώσσαν,τόσον περισσότερα είναι τα σημαινόμενα,και τόσον περισσότερον ακολούθως αυξάνει και γίνεται πολύχους η γνώσις των όντων εις τον ειδήμονα της γλώσσης εκείνης,και η νοητική δύναμις της ψυχής πλατύνεται,και η κρίσις γίνεται ορθοτέρα,και η απόφανσις ασφαλεστέρα,και η περί την φιλοσοφίαν σπουδή τελειοτέρα και επιτυχεστέρα.Διότι ο από βρέφους άπειρος και εστερημένος ιδεών άνθρωπος,έξωθεν αποκτών κατά μικρόν τας εννοίας,όσον πλειοτέρους αγγέλλους των εννοιών,οίτινες είναι αι λέξεις,πλουτήση,τόσον και περί την γνώσιν των όντων γίνεται πλουσιώτερος,ούτε είναι ποτέ δυνατόν να συναφθή πλούτος εννοιών με γλώσσης πτωχείαν.Μαρτύριον δε του λόγου έχομεν τους πολυγλώσσους άνδρας και επομένως πολυμαθείς,και εκ του εναντίον πάλιν μέρους τους απαιδεύτους και αγλώσσους,και διά τούτο ολιγομαθείς•και τέλος αυτά τα βρέφη,των οποίων αι γνώσεις αυξάνουσιν αναλόγως προς τας εις την μητρικήν γλώσσαν προόδους.Τώρα ερωτώ πάντα φρόνιμον,ίνα μοι είπη,ποά ποτε γλώσσα δύναται να καυχηθή ότι είναι χορηγητικωτέρα εννοιών και του νοός οξυντικωτέρα και προς επιστήμην και φιλοσοφίαν επιτηδειοτέρα παρά την Ελληνικήν;Όλοι οι αληθινοί φιλόλογοι της σοφής Ευρώπης,όσοι και τας φαραγγώδους ερήμους της γλώσσης των Χαλδαίων και Σύρων επάτησαν,και τα τραχέα και ακανθώδη χωρία της των Περσών και Αράβων και Ραββίνων και των άλλων Ασιατικών εθνών περιήλθον,και τας πλατείας και καλάς πεδιάδας των Ευρωπαϊκών διαλέκτων περιηγήθησαν,εις μόνον τον ευρυχωρότατον και πολυανθέστατον κήπον της Ελληνικής γλώσσης ευχαριστήθησαν.Και παρά πάσας τας άλλας αυτήν υπερύψωσαν,ως γλώσσαν αληθώς της φιλοσοφίας,και με ποικίλους και ακριβεστάτους όρους ερμηνεύουσαν και σαφηνίζουσαν θαυμαστώς τας ιδέας των όντων•και λοιπόν αναμφιβόλως,όσον ακριβέστερον και εντελέστερον μανθάνομεν τους όρους αυτής,τόσον περισσοτέρας ιδέας συνάγομεν,και τόσον αληθέστερον φιλοσοφούμεν.

§.θ’.Αλλά φθάσας εις τούτο το μέρος του λόγου,αδυνατώ να κρύψω την χαράν της ψυχής μου,μεθ’ης βλέπω,ότι παντάπασι σχεδόν εξέλιπε την Ελλάδα το κόμμα των αφιλοσόφων εκείνων της Ελληνικής γλώσσης εξηγητών και διδασκάλων,οίτινες μέχρι τινος νομίζοντες πολλούς όρους της Ελληνικής γλώσσης συνωνύμους,μετεχειρίζοντο αυτούς και εις το γράφειν και εις το λέγειν αδιαφόρως,μη φροντίζοντες ν’ανακαλύψωσι την αληθινήν αυτών σημασίαν.Εξήγουν λόγου χάριν το υπάρχει διά του είναι,το ευφυΐα διά του αγχίνοια,το κύει διά του γεννά,το θεωρώ διά του βλέπω,και εις άλλα τοιαύτα προφανέστερα περιέπιπτον αμαρτήματα,διά την επιπόλαιον και αφιλόσοφον μάθησιν της γλώσσης,ήτις και αυτή προήλθεν εκ της κακίστης συνηθείας,ην η βαρβαρότης εδίδαξε τους προγενεστέρους,να επισωρεύωσι πολλάς λέξεις εις μίαν και μόνην,οπόταν ηρμήνευον,παντάπασιν ασυμφώνους προς της ερμηνευομένης την έννοιαν,και τοιουτοτρόπως να συγχέωσι των δυστυχών μαθητών της ιδέας.

§.ί.Οι σημερινοί διδάσκαλοι της Ελλάδος,αξίως του κοινωφελούς αυτών επαγγέλματος,εγνώρισαν,ότι αι λέξεις ετάχθησαν εις πάσαν γλώσσαννα σημαίνωσι διακεκριμένως εκάστη χωριστόν τι σημαινόμενον,και τούτο μάλιστα επικρατεί εις την Ελληνικήν,ήτις είναι των γλωσσών όλων η ακριβεστάτη και οξυτάτη.Είδον εκ πείρας,ότι ολιγώτατοι συνώνυμοι όροι απαντώνται εις αυτήν,συγκρινόμενοι προς την πολυάριθμον πληθύν των άλλων όρων,και αυτών δε τούτων των συνωνύμων εύρηκαν πολλάκις διάφορον την χρήσιν εις τους ενδόξους και δοκίμος συγγραφείς.Τίς των αφιλοσόφων της γλώσσης ερμηνευτών ήθελε πιστεύσει,ότι το βαδίζει και το πορεύεται,συνώνυμα όντα,εκλαμβάνονται ενίοτε διαφόρως;και όμως το παράδειγμα ευρίσκεται εις τον Ξενοφώντα.Διά τούτο φίλοι νέοι,όσοι την πατρικήν ημών γλώσσαν εις το Γυμνάσιον τούτο διδάσκεσθε,πρέπει αναγκαίως να ευρίσκητε την ακριβή και γνησίαν εκάστης λέξεως σημασίαν,και όταν ερμηνεύητε,να αντιτάττητε την αντίστοιχον εις την σημερινήν ημών γλώσσαν ή αν τοαύτη δεν ευρίσκεται,να εξηγήτε διά παραφράσεως την λέξιν.Τούτο πρέπει να κάμνητε,εάν μέλλητε να κατορθώσητε τι γενναίον και της των προγόνων δόξης άξιον.Όστις,φίλοι δεν μάθη να καταλαμβάνη τας κυρίας σημασίας των ονομάτων,και τα πράγματα αγνοεί καλώς να μεταχειρισθή.Η γνώμη αύτη δεν είναι ιδική μου•εθέσπισεν αυτήν αυτή η φιλοσοφία διά των αθανάτων στομάτων των προγόνων ημών.Αλλ’ας επιστρέψωμεν πάλιν εις τον προκείμενεν του λόγου σκοπόν.

§.ια’.Η ακριβής παρατήρησις και ερμηνεία της Ελληνικής γλώσσης δύναται προσέτι να χρησιμεύση και κατά λέξιν μερικώς ως κλεις των επιστημών,δι’ης δύναται τις ευκόλως να εισχωρήση εις τα τούτων άδυτα•διότι αναγκαζόμενοι να εξηγήσωμεν Ελληνικάς λέξεις δι’άλλων της κοινής ημών γλώσσης,επειδή πολλάκις δεν ευρίσκομεν ακριβώς αντίστοιχον,ζητούμεν να μάθωμεν το σημαινόμενον πράγμα,και ούτω φιλοσοφούμεν,λαμβάνοντες αυτού διακεκριμένην ιδέαν.Τοιουτοτρόπως εις τας λέξεις σώμα,ουσία,μη έχοντες να αντιτάξωμεν άλλας ισοδυνάμους,σπουδάζομεν να παραστήσωμεν εις τους σπουδαστάς της Ελληνικής αυτό των λέξεων το σημαινόμενον•βλέποντες λόγου χάριν,ότι σώμα δεν είναι μόνον το κορμίον,αλλά και τράπεζα,και πέτρα,και άλλα,λαμβάνομεν διά της λέξεως ταύτης την ιδέαν όντος τρεις έχοντος διαστάσεις,ήτις εφαρμόζει εις όλα τα σώματα•και πάλιν η λέξις ουσία μανθάνομεν ότι δεν σημαίνει μόνον τα σωματικά,αλλά και τα άϋλα και αόρατα όντα,λέξις ούσα γενικωτέρα παρά το σώμα•και επί των άλλων επιστημονικών λέξεων ωσαύτως.Εντεύθεν λοιπόν αποκτώμεν τας περισσοτέρας των φιλοσοφικών ιδεών•εντεύθεν μανθάνομεν τι είναι γένος,τι είδος,τι ουσία,τι συμβεβηκός,τι δυνατόν,τι ενδεχόμενον και τα τούτων όμοια•εντεύθεν συντόμως όσα με με πολλούς κόπους η Μαθηματική,και Λογικά,και Μεταφυσική σπουδάζουσι να διδάξωσι δι’ορισμών•ώστε τα των Ελλήνων μειράκια μανθάνουσιν αναιπαισθήτως να συνομιλώσι με την Δέσποιναν φιλοσοφίαν,πριν καταγραφώσι εις τω ιδίων αυτής θεραπόντων τον χορόν.

§.ιβ’.Αλλά τίς η χρεία να ενοχλώ διά μακρών λόγων τας υμετέρας ακοάς,εν ω είναι δυνατόν να καταντήσω συντομώτερον εις του ζητουμένου το τέλος;Η Ελληνική γλώσσα,ω άνδρες,μάς οδηγεί εις την φιλανθρωπίαν και αρετήν,ήτις είναι της φιλοσοφίας ο μόνος σκοπός•διότι όστις,εκμαθών αυτήν ακριβώς,καταλαμβάνει ορθώς τους παλαιούς συγγραφείς,ούτος αποκτά την καλλίστην και τελειοτάτην επιστήμην διά τον κοινωνικόν βίον,εξ ης εκπηγάζουσιν όλαι αι πράξεις της αρετής.Αύτη στολίζει ημάς με φρόνησιν και πολυπειρίαν των ανθρωπίνων πραγμάτων,διά των οποίων περιέχει σοφωτάτων υποθηκών και παραγγελμάτων.Δεν είναι ανθρώπινος αισθητική ψυχή,ήτις δεν συλλαμβάνει τα σπέρματα του προς τον Θεόν ημών χρέους,του προς εαυτούς,του προς τον πλησίον,από μόνα τα φιλοσοφικά αποφθέγματα•τίς των οπωσδήποτε πεπαιδευμένων δεν ενθυμείται με πολλήν την ψυχής του κατάνυξιν τας αειμνήστους εκείνας φωνάς•Θεόν σέβου•πρόνοιαν τίμα•νόμοις πείθου•γνώθι σαυτόν•γονείς αιδού•υιούς παίδευε•φίλους ευνόει•έχθρας διάλυε•κακίαν μίσει•αρετήν άσκει•προγόνους στεφάνου•θνήσκε υπέρ πατρίδος•καιρόν γνώθι.Αλλά τί κάμνω;πώς με την μικράν κοτύλην της γλώσσης μου θέλω να μετρήσω τηνθάλασσαν των Ελληνικών γνωμών,εξ ης πηγάζουσι πάντες μεν ποταμοί,πάσαι δε βρύσεις της ανθρωπίνης ευδαιμονίας;Μούσαι,της Ελληνικής σοφίας έφοροι και προστάτιδες,σεις με τας ιλαράς και θεσπεσίους πνοάς σας εντυπώσατε εις των ακροατών μου τας φρένας των φιλοσοφικών αποφθεγμάτων το όφελος,το οποίον τρυγώσιν,όσοι μετά προσοχής αναγιγνώσκουν αυτά.Άπολλον αργυρότοξε,Μουσηγέτα!θέρμανον των ομογενών μου τα στήθη με της σοφίας σου τας ακτίνας,ίνα συγχρωτίζονται καθ’ημέραν με των αθανάτων προπατόρων τα λείψανα•εξ ων αποφέρεται της αρετής ο ευώδης ατμός.Ω!ποία ευτυχία,εγκύπτων τις εις τα συγγράμματα των Ξενοφώντων,των Πλατώνων,των Πλουτάρχων,των Ηροδότων,να εμφύηται εις τας υψηλάς αυτών εννοίας,και να νοή μετά τόσων πολλών και μεγάλων ανδρών•να βλέπη αυτούς πράττοντας,να ακούη κρίνοντας,να περιεργάζηται χαίροντας,λυπουμένους,κατορθούντας,δυστυχούντας,καταπίπτοντας,φιλοσοφούντας!Ω!ποία ευτυχία να διδάσκεται την φιλανθρωπίαν εκ των ρήσεων των νομοθετών•και ούτω μάλιστα διεκρίνοντο οι Έλληνες από των Βαρβάρων•να θησαυρίζη την αλήθειαν και κρίσιν εκ των εμβριθεστέρων ιστορικών•την σωφροσύνην από τα εξιστορούμενα παραδείγματα,γινόμενος αυτός φρονιμώτερος από των άλλων τα πάθη•και αισθανόμενος μεν από τα παρελθόντα,κρίνων δε περί των μελλόντων τα πρόσφορα.Οι άνθρωποι,φίλοι μου ομογενείς,πάντοτε και πανταχού και ήσαν και είναι και θέλουσιν είσθαι οι αυτοί•γνωρίζονται όμως ευκολώτερον εις των παλαιών τα συγγράμματα•διότ εκείνοι εζωγράφησαν τα ήθη και τους χαρακτήρας,τας αρετάς και τας κακίας των ανθρώπων εντελέστατα,και ζωηρότατα.Ο τότε βίος ήτο απλούστερος,ελευθερώτερος,ηθικώτερος•παντού όπου έστρεφον τους οφθαλμούς των οι δαιμόνιοι άνδρς εκείνοι,έβλεπον πράγματα μεγάλα,ελεύθερα,λαμπρά διά την αρετήν του αιώνος αυτών.Εξ ανάγκης λοιπόν υψώνετο και ο νους αυτών•και τούτο ενεχάραξεν εις τα συγγράμματα αυτών μέγα τι και υψηλόν και εξαίσιον,το οποίον διεγείρει προς τα καλά των προσεκτικών αναγνωστών τας καρδίας.

§.ιγ’.Αλλά παρ’ολίγον κινδυνεύει να με διαφύγη το κυριώτερον και αναγκαιότερον.Όμηρε,της Ελληνικής σοφίας ωκεανέ,και γενεσιουργέ και διδάσκαλε της αρετής υψηλότατε,ίλεως ας είναι εις εμέ η ιερά σου σκιά,διότι πολλών άλλων ύστερον σε ωνόμασα,το πρώτιστον καύχημα του Ελληνικού γένους.Συ πάτερ τρισσέβαστε,συ και ο λοιπός των μαθητών σου και οπαδών,των άλλων Ποιητών ο χορός,κρύψαντες σοφώς την αηδίαν των συμβουλών υποκάτω της γυκύτητος των μύθων και μέτρων και ωδών,ως έμπειροι των ανθρωπίνων καρδιών ιατροί,κιρνάτε το νέκταρ της αρετής εις τους,όσοι μελετώσιν υμάς,και δημιουργείτε αυτούς ανεπαισθήτως καλούς και χρηστούς πολίτας•τα ημέτερα ποιήματα επίσης με τους ορθώς κειμένους νόμους ωφελούντα των ανθρώπων το γένος,υπερτερούσιν όμως πάρα πολύ,καθότι έχουσιν αναμεμιγμένον το καλόν μετά του ηδέος•διότι όσα οι νόμοι προστάσσουσιν αυστηρώς,και κατ’ανάγκην εγγράφουσιν εις τας ημετέρας ψυχάς υπηρέτη μεταχειριζόμενοι τον φόβον,ταύτα ομαλώς και υγρώς εντυπόνει η θεσπεσία πειθώ των υμετέρων λόγων,χαίροντα οδηγούσα τους ανθρώπους εις τον δρόμον της αρετής.Ιδού η αιτία,φίλοι ομογενείς,διά την οποίαν οι σοφοί προπάτορες ημών,έξω των εις το θέατρον καθ’ημέραν διδασκομένων λαμπρών ποιημάτων,ανεγίνωσκον κατά πάσαν πενταετηρίδα των Παναθηναίων δημοσία τον Όμηρον,ωσαύτως και τον Τυρταίον εις τους προσήκοντας καιρούς•και τους άλλους ποιητάς ομοίως,ίνα ρυθμίζωσι τα ήθη των νέων,και παρορμώσιν αυτούς εις αρετήν,και διά τούτο λοιπόν είναι αναγκαιοτάτη και εις ημάς η ανάγνωσις των Ποιητών εις αυτήν ην έγραψαν απαράμιλλον γλώσσαν.Εις μάτην ελπίζουσιν,όσοι δεν καταλαμβάνουσιν αυτούς Ελληνιστί,να κατανοήσωσι το κάλλος αυτών ακριβώς εις ξένην τινα γλώσσαν μεταφρασμένον•τούτο εννοείται και δι’όλους τους δοκίμους Έλληνας συγγραφείς.Διότι λόγος τις όταν μεταφράζηται εις άλλας φωνάς,παρά την γλώσσαν εις ην εγράφη,σπανίως διασώζει το ακριβές και ακίβδηλον της γνησίας εννοίας διά τας πυκνάς των μεταφραστών παρατροπάς και εξαλλοιώσεις,όπως το ύδωρ,όπερ ως επί το πλείστον,μόνον εις την πηγήν διασώζει την αληθινήν γεύσιν και ποιότητα,αφού δε διαρρεύση ποσόν τι διάστημα διά τινων αυλακίων και υδραγωγών,μεταλαμβάνει από της εκείνων ποιότητος.Έπειτα και αυτό το ύψος των φράσεων της Ελληνικής γλώσσης,και των λέξεων αυτής η απαράμιλλος πολλάκις δύναμις είναι αδύνατον να εκφρασθή δι’οποιασδήποτε άλλης διαλέκτου•διά τους ποιητάς λοιπόν μόνους,εάν και άλλων σοφών συγγραμμάτων ηθέλαμεν απορεί,διά μόνους,λέγω,τους Ποιητάς έπρεπεν εξ ανάγκης να μανθάνωμεν την Ελληνικήν γλώσσαν,και να διδασκώμεθα δι’αυτής μεθ’ηδονής τα καθήκοντα.Εν ω δε όχι μόνον δαιμονιώτατοι ποιηταί,αλλά και συγγραφείς άριστοι παρίστανται έμπροσθεν ημών,έτοιμοι πάντοτε να χειραγωγώσιν ημάς εις της φιλοσοφίας και αρετής τους λειμώνας,τίς πλέον απολογία μένει εις τους αμελουντας την μάθησιν της προπατορικής γλώσσης,και διά τουτο και από την Ελληνικήν σοφίαν πλανωμένους μακράν και νοούντας ατελώς,και λαλούντας βαρβαροφώνως;Ως να κατάγωνται όχι από Ομήρους ακά πΛάτωνας,αλλά από Κάρας και Γότθουε και Σκύθας,άμοιροι μεν και εστερημένοι πάντωντων καλών οι πλειότεροι.Τινες δε χαίνοντες απειροκάλως και μικροψύχως,Έλληνες άνδρες,εις όσα καλά καυχώνται τα σημερινά σοφά της Ευρώπης έθνη,(άτινα και αυτά εκείνα ομολογούσιν,ότι παρέλαβον αυτά από τους Έλληνας) •και ταύτα βαρβαροφώνως,αν ποτέ τύχη,εις την σημερινήν ημών γλώσσαν μεθερμηνεύοντες,και πωλούντες ως νεοφανείς αώρους οπώρας,όσους καρπούς εθησαύρισε δι’αυτούς προ πολλών αιώνων των προγόνων ημών η σοφία.Είναι αληθές,ότι η καθομιλουμένη ημών γλώσσα είναι διεφθαρμένη,αλλ’ωσαύτως είναι αληθές,ότι η διόρθωσις αυτής πηγάζει από την μητέρα της την Ελληνικήν.Τίς ποτε φρόνιμος δύναται ν’αμφιβάλη ότι η διορθόνουσα και πλουτίζουσα τον νουν γλώσσα,εκείνη μόνη δύναται να διορθώση και πλουτίση και πτωχήν τινα διάλεκτον,όταν είναι μάλιστα συγγενής αυτή;

§.ιδ’.«Ακάμας χρόνος,
Περί γ’αεννάω ρεύματι φοιτά,
Τίκτων αυτός εαυτόν».
Ούτω φυσιολογεί η τραγωδία περί του πανδαμάτορος χρόνου αληθέστατα και σοφώτατα•διότι ο ανάλγητος ούτος και άγριος τύραννος,επίσης και προς τα καλά και τα μη τοιαύτα αναισθητών,μόνον εαυτόν γεννά και ανανεόνει,τα δε άλλα πάντα συντροφευόμενος από μυρία στρατεύματα περιστάσεων,διαφθείρει και μεταβάλλει και μυρίως μεταμορφόνει.Την θηριώδη ταύτην,ω άνδρες,ορμήν του χρόνου δεν ηδυνήθησαν ούτε αι γλώσσαι των ανθρώπων να διαφύγωσιν.Έπεσεν η παλαιά των Ασσυρών γλώσσα,και μόλις ήδη και αυτά τα ερείπιά της διακρίνονται από τους σοφούς.Έχασεν η Εβραϊκή την ευφράδειαν εκείνης,μεθ’ης εστιχούργουν οι Δαυίδαι,και ενουθέτων θαυμασίως οι Σολομώντες•και θρηνεί μεν εκείνην η Βαβυλών,κλαίουσιν δε ταύτην τα Ιεροσόλυμα.Και η Ρώμη δε και το Λάτιον όλον στενάζει διά την ζημίαν της ευγλωττίας των Βιργιλίων και Κικερώνων,και άλλα έθνη ωσαύτως,άτινα ή παντάπασιν εστερήθησαν την πάτριον αυτών γλώσσαν,ή μετεμόρφωσαν ταύτην και παρήλλαξαν,πολλάς μεν λέξεις απαρχαΐσαντες,πολλάς δε και διαφθείραντες και νεωτερίσαντες•και συμβαίνει άρα και ενταύθα να αληθεύη το του Ομήρου,
οίη περ φύλλων γενεή,τοιήδε δε και γλωσσών.
………………………….η μεν φύει,η δ’απολήγει.

§.ιε’.Της δυστυχίας ταύτης παράδειγμα,ως μη ώφελεν,έγεινε και το γένος το Ελληνικόν•και τούτο κατατρεχθέν υπό τον αγήραστον χρόνον και πολλών περιστάσεων παλιρροίας,και εθνών εφόδους και γειτνιάσεις,έχασε την Αρχαίαν της Αττικής φωνής καλλονήν,και ηναγκάσθη να παραδεχθή εις την γλώσσαν πολλών αλλοεθνών λέξεων επιβλήματα και μολύσματα,και να υπομείνη πολλών και καλών και φράσεων και ονομάτων την ζημίαν και απονέκρωσιν,αλλ’εν όλη ταύτη τη δυστυχία εφύλαξε της γλώσσης τα κυριώτερα μέλη.Και ήτο μεν αξιοδάκρυτος η μέχρι τινος αναισθησία προς την μεγίστην ταύτην πληγήν•αφ’ου δε ήδη,τω Θεώ χάρις,εξύπνησεν η Ελλάς από του ληθάργου της αμαθείας,πρώτη και μεγίστη φροντίς των σοφωτέρων τέκνων αυτής και είναι και πρέπει να είναι της γλώσσης του έθνους η κάθαρσις και τελείωσις,διότι τούτο και μόνον είναι σημείον έθνους εις την σοφίαν προκόπτοντος.Αύτη δε πώς άλλως,ω άνδρες,δύναται να γείνη ποτέ,ειμή διά της ακριβούς μαθήσεως και μελέτης της προπατορικής ημών γλώσσης;Εκείνην παραβάλλοντες και συγκρίνοντες προς την σημερινήν ημών γλώσσαν,γνωρίζομεν επαισθητώς τας ελλείψεις ταύτης και πληγάς και εις το χείρον μεταβολάς,και όσον το δυνατόν σπουδάζομεν να θεραπεύσωμεν αυτάς.Του δε μεγάλου τούτου έργου αρχηγόν και οδηγόν έχομεν τον πάσης τιμής άξιον Αδαμάντιον Κοραήν•εις αυτόν πρώτον χρεωστεί τας χάριτας όλον το Ελληνικόν διά της γλώσσης αυτού την τελείωσιν•διότι πρώτος αυτός ηδυνήθη με της σοφής αυτού κρίσεως τον διορατικώτατον οφθαλμόν να ίδη τον μόνον τρόπον της θεραπείας,και με την ιλαράν των λόγων του πειθώ να υποτυπώση αυτήν και προς τους άλλους πεπαιδευμένους του έθνους.Ευχής έργον ήτο ν’αναλαβη πάλιν το αρχαίον αυτής κάλλος η Ελληνική•τίς είναι τόσον αναίσθητος και σιδηρούς την ψυχήν,ώστε να μη επιθυμή ν’ακούση του Δημοσθένους και Πλάτωνος την μούσαν αναβιώσασαν και λαλούσαν εις τας αγοράς,εις τας κοινάς των Ελλήνων συνελεύσεις,εις τας ιδίας συνδιατριβάς,καθώς και εις τα σχολεία;Αλλά φευ!το πράγμα σχεδόν εξελέγχεται αδύνατον,κατά το παρόν τουλάχιστον,και η περί τούτου σπουδή εξελέγχεται αδύνατον,κατά το παρόν τουλάχιστον,και η περί τούτου σπουδή είναι απλή ματαιοπονία•ο τρόπος του ζην,όλη η δίαιτα και διαγωγή του έθνους,ο αιών αυτός εναντιόνεται προς τούτο μετά μεγάλης ορμής,καθώς πας φρόνιμος νους καταλαμβάνει,και δεν μένει άλλη παραμυθία,ειμή μόνη της ομιλουμένης γλώσσης η διόρθωσις•διότι αύτη είναι η γλώσσα του έθνους,κτήμα αναφαίρετον και αναπόσπαστον αυτού,ήτις να βελτιωθή μεν είναι δυνατόν,όχι όμως και παντάπασι να μεταβληθή εις την αρχαίαν,εν ω είναι τόση η μεταξύ ταύτης και εκείνης διάστασις.Τρόπους δε και μεθόδους της διορθώσεως σοφωτέρους άλλους ούτε έχω,ουτε δύναμαι να συμβουλεύσω,παρ’όσους έδειξεν ο σοφός και σεβάσμιος γέρων εις διάφορα μέρη των συγγραμμάτων αυτού.

§.ις’.Ότι δε η καθομιλουμένη γλώσσα ημών είναι γνησία διάλεκτος της Ελληνικής,θυγάτηρ εύμορφος ευμορφοτάτης μητρός,τούτο γίνεται φανερόν και εις τους ολίγον προσέξαντες τον νουν εις αυτήν Άδικον και παράλογον έργον κάμνουσιν,όσοι καταφρονούντες αυτήν,ως βάρβαρον και μιξοσόλοικον,κρατούσι δι’αμφοτέρων των χειρών της παλαιάς τας λέξεις,και ή μακαρονίζουσιν αθλίως,ή ελληνίζουσιν αηδώς,γινόμενοι και ούτοι και εκείνοι ακατάληπτοι εις το έθνος και πρόσκαιρον εμπόδιον εις την διόρθωσιν της γλώσσης.Ο ζήλος αυτών ίσως είναι θερμότερος,παρ’όσον η κρίσις νοός φρονίμου νομοθετεί.Διατί τάχα νομίζουσι βάρβαρον την γλώσσαν;Διά τους αρχαϊσμούς πολλών της παλαιάς λέξεων,και άλλων μεταβολάς και νεωτερισμούς;αλλά διά τούτο καιρός είναι να ονομάσωσι βάρβαρον και αυτήν την καλλίστην και τρυφώσαν Αττικήν,εις την οποία έγραψε Πλάτων και Δημοσθένης•διότι και αυτή έπαθε πολλάς μεταβολάς,συγκρινομένη ως προς την πρώτην Ιωνικήν,εις την οποίαν έγραψε ο Όμηρος.Άλλη του Ομήρου η γλώσσα,άλλη η μέση Ιωνική επί Σόλωνος,και άλλη η Αττική.Η αυτή μεταβολή δύναται να θεωρηθή και μεταξύ Αττικής και της σημερινής της ημετέρας•η διαφορά είναι,ότι εις εκείνας εγίνετο η μεταβολή από καλού εις καλόν διά την σοφίαν και ευτυχίαν του έθνους,της δ’ημετέρας η μεταβολή έγεινεν από καλού εις το χείρον διά την αμάθειαν και δυστυχίαν και πτώσιν του αυτού έθνους.Ποία δυσκολία είναι να ελπίσωμεν και αυτής την εις το καλόν πρόοδον συγχρόνως με την εις την παιδείαν πρόοδον των ομογενών ημών;Ή ποία από τας σημερινάς σοφάς της Ευρώπης γλώσσας δεν βελτιόνεται επί μάλλον και μάλλον,εν όσω το λαλούν αυτήν έθνος προκόπτει εις την σοφίαν;

§.ιζ’.Εάν πάλιν νομίζουσιν αυτήν βάρβαρον διά τους φορυτούς των ξένων λέξεων,και τας ποικίλας των ιδικών της διαφθοράς,και διά φράσεων πενίαν,αλλ’εδώ είναι το από της μητρός αυτής όφελος.Αύτη δύναται να πλουτίση αυτήν και κατά την ύλην και κατά το είδος,και διά φράσεων λέγω και διά λέξεων πολλών.Η παράθεσις της ομιλουμένης γλώσσης προς την παλαιάν και η ακριβής και μετ’επιστασίας έρευνα των ονομάτων δύναται και τας διεφθαρμένας λέξεις να διορθώση και τας ξένας να εξορίση,και αντ’αυτών τας γνησίας να αντιτάξη.Εάν δε και τινα ονόματα προσεκολλήθησαν ανεξαλείπτως,ή διότι ευρέθησαν υπό των νεωτέρων τα σημαινόμενα πράγματρων ημώνα,ή δι’αλλας αιτίας τινας,δύνανται και ταύτα οι πεπαιδευμένοι του έθνους να ομαλύνωσι και καλλύνωσι,ώστε να γείνωσιν άξια να υιοθετηθώσιν υπό της γλώσσης•ούτως έπραττον και οι σοφοί προπάτορες ημών.Εις την κατ’αυτών εκστρατείαν των Περσών έμειναν πολλαί Περσικαί λέξεις καθώς είναι αι γάζα,παρασάγγης,ακινάκης,Σατράπης,Αγγαρείον,και άλλαι•τόσον όμως ευήχους και καλοφώνους έκαμεν αυτάς των προγόνων η ευαισθησία,ώστε δεν σώζουσι παντελώς ίχνος της Περσικής τραχύτητος.

§.ιη’.Έπειτα η συχνή ανάγνωσις των προπατορικών συγγραμμάτων αναλόγως προς το ύψος των ιδεών,ας θέλει εμφυτεύει εις των επιμελών αναγνωστών τας ψυχάς,θέλει υψόνει και το ύφος της γλώσσης,και των φράσεων τας ιδέας•εις μάτην κοπιά να υψωθή ο κάλαμος ανδρός ταπεινήν και ανελεύθερον έχοντος ψυχήν•διότι δεν έχει να ζωγραφήση άλλο,παρά τας χαμερπείς εννοίας αυτού του γράφοντος,και να δείξη και εις τον χάρτην,όσα η ανελευθερία ενεχάραξεν εις τον εγκέφαλον αυτού.Διά τούτο μάιστα πρέπει να εξασκώνται οι νέοι εις των προπατόρων ημών τα αθάνατα συγγράμματα•εκεί πρώτον θέλουσι πλουτήσει εννοίας υψηλάς,και το ύψος των εννοιών θέλει γεννήσει το ύψος του προφορικού λόγου•εκείθέλει συνειθίσει η ψυχή αυτών να αισθάνηται τα τίμια και καλά,και ακολούθως θέλει παριστάνει αυτά αφελώς,και φυσικώς και τερπνώς•και από του χαρακτήρος του λόγου αυτών θέλει γνωρίζεσθαι η σπουδαία ανατροφή.Διότι το πράγμα ενταύθα αντιστρέφει•το κάλλος και το ύψος της ομιλουμένης ημών γλώσσης γεννάται από του κάλλους και του ύψους των εννοιών,και τούτο πάλιν από του κάλλους και ύψους της αρχαίας Ελληνικής•ώστε όσον επιδώσωμεν εις εκείνην,τόσον θέλομεν τελειοποιήσει την κοινήν ημών γλώσσαν.Εκ της μελέτης των Ελληνικών ιστορικών και ρητορικών και ποιητικών συγγραμμάτων,άτινα προήλθον εκ κεφαλών αισθητικωτάτων των καλών,και είναι τα μόνα αρχέτυπα της κρίσεως των καλών,εκ της τούτων λέγω μελέτης θέλεις μεταφέρει εις του έθνους σου την γλώσσαν,ω φιλόπονε Ελληνική νεολαία,τους τρεις γενικωτάτους χαρακτήρας του λόγου,και τον ευσταθή και βαρύν και φιλάρχαιον και σεμνόν,και τον λιγυρόν και γλαφυρόν και κομψόν,και τον μικτόν εκ των δύο τούτων ιδεών του λόγου.Η μελέτη μόνη των προπατορικών πονημάτων θέλει σοι ανοίξει τον δρόμον και εις την ιστορίαν,και εις την ρητορικήν,και εις την ποιητικήν,και θέλεις ποτέ δοξάσει και συ την πατρίδα με Θουκυδίδας,με Δημοσθένεις,και με Όμηρον τινα•η μάθησις της προπατορικής γλώσσης θέλει σε δυναμώσει να μεταδώσης και εις το πλήθος την αίσθησιν του καλού διά των καλών συγγραμμάτων σου.Το πλήθος,ω φίλοι,των ομογλώσσων,όπερ καθ’ημέραν περικυκλόνει ημάς,ούτε της Αφρικής είναι σιδηροκάρδια τέκνα,ούτε των αγρίων της Αμερικής•είναι απόγονοι των ευφυεστάτων Ιώνων,των λαμπρών Αθηναίων,ων η ευαισθησία ήτο τόσον πολλή,ότε ήκμαζεν αυτών η παιδεία,ώστε διώρθονε και των ρητόρων αυτών τα παραπτώματα,καθώς διώρθωσεν εις τας Αθήνας τον Αντιγόνου Δημήτριον βαρβαρίσαντα.Το παράξενον είναι,ότι όχι μόνον οι τρυφώντες Αττικοί είχον ταύτην την αίσθησιν του καλού,αλλά και οι Ταραντίνοι,καθώς αναγιγνώσκομεν εις τον Αλικαρνασσέα Διονύσιον•και αυτοί παρατηρούντες δημηγορούντα τον Ρωμαίον πρεσβευτήν Ποστούμιον εγέλων,ότε έλεγε τι αλλότριον ακριβεστάτου χαρακτήρος της Ελληνικής διαλέκτου.Τίς διστάζει λοιπόν ότι και εις τούτων τους απογόνους δύναται να επιστρέψη διά της παιδείας ό,τι τους εστέρησεν η απαιδευσία;

§.ιθ’.Αλλ’είναι τινες ψοφοδεείς εκ των ομογενών ημών,οίτινες φοβούμενοι μήπως,αφ’ου τελειωθή η καθομιλουμένη γλώσσα,αμελήσωμεν παντάπασι τα Ελληνικά συγγράμματα,βλέπουσιν ως εχθρούς τους συμβουλεύοντας περί διορθώσεως αυτής.Ο φόβος όμως ούτος εξελέγχεται παντελώς άλογος,ως προερχόμενος από ακρισίαν πραγμάτων•διότι καθώς οι άριστοι των Αττικών συγγραφέων,αν και του λόγου αυτών ο χαρακτήρ ήτο πολλά διάφορος παρά τον Ομηρικόν,δεν έπαυον όμως αναγινώσκοντες τον Όμηρον και τους αρχαίους ποιητάς και ιδία και δημοσία,προς ιδίαν ωφέλειαν.Τοιουτοτρόπως και ημείς,εάν ποτε ευτυχήσωμεν εις την τελείωσιν της γλώσσης,δεν θέλομεν παύσει από του ν’αναγινώσκωμεν τους ακενώτους θησαυρούς των προγονικών συγγραμμάτων.Τίς ποτε αμφιβάλλει,ότι επί του Μεγάλου Αλεξάνδρου η Ελληνική γλώσσα διέφερε πολύ από την αρχαίαν Ιωνικήν,και είχε πολλάς του Ομήρου παραφράσεις,των οποίων μέρος ακόμη σώζεται εις τον Πλάτωνα;κι όμως ο μέγας ανήρ εφύλαττε τον μέγαν ποιητής εις χρυσούν κιβώτιον,φέρων αυτόν πάντοτε μεθ’εαυτού προς μελέτην.Ο Σωκράτης,ο σοφώτατος Σωκράτης,δεν έπαυε ποτέ να μελετά των παλαιοτέρων τα συγράμματα,κατά την μαρτυρίαν του πιστού αυτού μαθητού•ο Αλκιβιάδης ερράπισε τον διδάσκαλον εκείνον,όστις δεν είχε μεθ’εαυτού ραψωδίαν του Ομήρου.Εάν ποτέ ευτυχήση η Ελλάς,δεν θέλει στερηθή,νομίζω,Αλκιβιαδών,ζηλωτών του Ομήρου•διδασκάλους μόνον τοιούτους είθε μήτε τότε μήτε τώρα να έχη,των Ομηρικών σειρήνων αγεύστους,και διά τούτο μυρίων μαστίγων αξίους.Τελευταίον οι ματαιόφοβοι ούτοι στέλλονται προς τους Άγγλους,Γάλλους,Γερμανούς,προς όλα τα σοφά της Ευρώπης έθνη να παρατηρήσωσιν,ότι με όλην την τελείωσιν και ακρίβειαν των ιδίων γλωσσών,δεν παύουσι να μανθάνωσι την Ελληνικήν,ίνα στολίζωσι έκαστον την ιδικήν του,μεταφέροντα και μιμούμενα των προπατορικών ημών συγγραμμάτων τας αθανάτους καλλονάς•πολύ περισσότερον θέλουσι μελετά και μανθάνει οι Έλληνες την γλώσσαν των πατέρων αυτών,εξ ης και τώρα και πάντοτε πηγάζει και των ηθών και της ομιλουμένης αυτών γλώσσης ο στολισμός.

§.κ’.Και λοιπόν εάν η Ελληνική γίνεται της αμωμήτου ημών πίστεως αγιώτατον όργανον,εάν πλουτίζη από ιδέας,και χειραγωγή ημάς κάλλιστα εις τας επιστήμας,εάν γνωρίζη ημάς με τους μεγάλους νόας του σοφωτάτου έθνους και διεγείρη προς μίμησιν αυτών,εάν οξύνη τον νουν εις αίσθησιν των καλών,των καθηκόντων,της αληθείας,της αρετής,εάν κινή την καρδίαν προς χρηστοήθειαν,εάν τελειοποιή την γλώσσαν με ποικίλας και παντοδαπάς και λεξεις και φράσεις ποίος άραγε από τους Ελλήνων απογόνους θέλει φανή τόσον λιθοκάρδιος,ώστε να μη μανθάνη και μελετά αυτήν επιπόνως;Τίς εξ αυτών αγνοεί,ότι χωρίς την Ελληνικήν παιδείαν είναι πολλή καταισχύνη να καυχάται ότι είναι Ελλήνων απόγονος;Ποίος και από τους νέους και από τους πρεσβυτέρους δεν θέλει φιλοτιμείσθαι εις το εξής και να νοή και να λαλή και να γράφη ορθώς και ακριβώς και ηδέως,τώρα μάλιστα εις την περί της παιδείας άμιλλαν των Ελλήνων;Κλήρε της Χριστού εκκλησίας σεβασμιώτατε,εις σε ανήκει η αθάνατος δόξα της διαφυλάξεως της προονικής ημών γλώσσης•ιδικοί σου ήσαν οι Γρηγόριοι,οι Φώτιοι,οι Ευστάθιοι,οι Γεννάδιοι,οίτινες και εις τας αρχάς της πτώσεως,και εις την πτώσιν του γένους αυτήν γενναίως και φρονίμως περιέφραξαν,και εις ημάς παρέπεμψαν όσον ηδυνήθησαν με τελειοτέραν λάμψιν•ιδικοί σου παλιν Ήρωες θέλουσι λάμψει εκ της Ελληνικής παιδείας εις την αναγέννησιν της Ελλάδος.Διδάσκαλοι,της Ελλάδος οι πρώτιστοι ευεργέται,εθυμήθητε ποίον και πόσον είναι του επαγγέλματός σας το ύψος,και ερμηνεύετε προ πάντων προθύμως και ακιβδήλως εις την Ελληνικήν νεολαία την πατρικήν αυτής γλώσσαν,προτρέποντες αυτούς διά της παραδόσεως των δοκίμων συγγραφέων εις αρετήν•διότι εκ ταύτης κρέμαται και της Ελλάδος και της φιλοσοφίας η πρόοδος και ευτυχία.Πατέρες και λοιποί συγγενείς,όσοι επιθυμείτε την ελευθέραν των υμετέρων συγγενών ανατροφήν,στολίζετε αυτούς με την μάθησιν της προγονικής ημών γλώσσης•μήτε θειοτέρα μήτε πολυτιμοτέραν άλλην παρά ταύτην παιδείαν και κτήσιν θησαυρού δύνασθε εις αυτούς να χαρίσητε.Έμποροι φιλογενέστατοι,πλησίον των λοιπών προς το γένος σας ευεργεσιών χρεωστείτε και ταύτην•τιμάτε τους ειδήμονας της γλώσσης γραμματείς,και με τοιούτους πάντοτε στολίζετε τα γραφεία ημών,εμψυχόνοντες αυτούς πάντοτε εις κάθαρσιν και τελείωσιν της γλώσσης•δεν θέλει περάσει πολύς καιρός και θέλετε κατανοήσετε ευκόλως την διαφοράν των από γραμματέων χείρας γεγραμμένων επιστολών και καταστίχων και των προ δέκα ετών συντεθειμένων.Νέοι της Ελλάδος,η μόνη ελπίς,αναδείχθητε άξιοι της τιμής ην η πατρίς εις υμάς προσφέρει,ζητούσα την εκ της παιδείας και αρετής υμών βοήθειαν προς ανάστασιν.Η παιδεία και αρετή,φίλοι,ανήκει εις υμάς όχι μόνον κατά κληρονομικόν των προγόνων δικαίωμα,αλλά και ως προϊόν της Πατρίδος κάλλιστον συνάμα και κυριώτατον.Τίς άλλη χώρα της οικουμένης εγέννησεν και ανέθρεψεν εις πάσαν αρετήν διαπρέψαντας άνδρας,ως η Ελλάς;Όλοι κοινώς,φίλοι ομογενείς οι παρόντες,νομίζετε,ότι ικετεύουσι μετά δακρύων υμάς,η Ελλάς,το Γένος,η χώρα εκάστου,τα σχολεία,των Λυκείων και Περιπάτω τα λείψανα•σάς παρακαλούσι θερμώς των Προπατόρων οι τάφοι,των Ηρώων αι στήλαι,των Ρητόρων,των Ποιητών,των Φιλοσόφων αι σεβάσμιαι σκιαί,αοράτως παρούσαι σήμερον έμπροσθέν σας.Μετά τούτων συνάπτουσι τας φωνάς αυτών αι βιβλιοθήκαι,οι ναοί,τα ιερά•τιμήσατε την πατρικήν ημών γλώσσαν φυλάσσετε αυτήν ως πολύτιμον θησαυρόν,σπουδάζετε αυτήν επιμελώς και αδιακόπως,ως μόνην ιατρόν των δυστυχιών του Γένους.Είθε δε η παρά του Θεού ευμένεια να ευοδόνη μετά των λοιπών της Ελλάδος σχολείων και το Φιλολογικόν τούτο Γυμνάσιον,να περιφράσση με ευτυχίας τους φιλογενείς Σμυρναίους,τους προστάτας και επιτρόπους αυτού,να φωτίζη και διδασκάλους και μαθητάς,και να αίρη από του μέσου παν εμπόδιον της προκοπής των Ελλήνων».





(Πηγή:«Κων.Οικονόμου του εξ Οικονόμων Λόγοι»,επιμέλεια Θ.Σπεράντσα)