Παναθήναια,η μεγάλη γιορτή των αρχαίων Αθηνών

Η μεγίστη των εορτών των αρχαίων Αθηνών.Εορτάζονταν προς τιμήν της Παλλάδος Αθηνάς κάθε χρόνο(τα «Μικρά Παναθήναια») και κάθε τέσσερα χρόνια(τα «Μεγάλα Παναθήναια»).Οι εορτές των Παναθηναίων ανάγονται στον μυθικό βασιλέα των Αθηνών Εριχθόνιο,ο οποίος,στήνοντας στην Ακρόπολη ξόανο της θεάς,ίδρυσε συγχρόνως αγώνες,οι οποίοι ονομάστηκαν «Αθήναια»(Απολλόδωρος).Οι τοπικοί αυτοί αγώνες έγιναν κοινοί στην Αττική επί Θησέως με την συνένωση των συνοικισμών και δήμων της Αττικής στο άστυ των Αθηνών,οπότε και εκλήθησαν «Παναθήναια».Οι εορτές των Παναθηναίων ετελούντο προς τιμήν της νίκης της Παλλάδος κατά των Γιγάντων και αρχικώς εορτάζονταν κάθε χρόνο,επί Πεισιστράτου,όμως,ορίστηκε να εορτάζονται κάθε 5 χρόνια.Τα μεγάλα Παναθήναια εορτάζονταν το τρίτο έτος κάθε Ολυμπιάδος.Τα Μεγάλα Παναθήναια διεξάγονταν τον μήνα Εκατομβαιώνα(ο πρώτος μήνας του Αττικού ημερολογίου,αντιστοιχεί στο χρονικό διάστημα από 23 Ιουνόυ έως 23 Ιουλίου),την 28η ημέρα του,ενώ τα Μικρά την 11ην Εκατομβαιώνος.Τα Παναθήναια διοργανώνονταν πριν από τον 5ο αιώνα π.Χ. από 10 ιεροποιούς κάθε χρόνο,αλλά από τον 5ο αιώνα και μετά από τις Αρχές της Αθηναϊκής Πολιτείας(ο επώνυμος άρχων επιφορτιζόταν με την προμήθεια του ελαίου για τους νικητές,ο άρχων βασιλεύς προΐστατο της λαμπαδηδρομίας,η βουλή συνέτρεχε τους ταμίες για την οικονομική πλευρά των αγώνων,οι αθλοθέτες μεριμνούσαν για την ύφανση του πέπλου και την κατασκευή των παναθηναϊκών αμφορέων,οι ιεροποιοί(είχαν την κύρια ευθύνη των αγώνων,γι’αυτό και εσιτίζοντο,τιμήν ένεκεν,στο Πρυτανείο κατά τον μήνα των Παναθηναίων),10 τον αριθμό,εκλεγόμενοι διά κλήρου μία φορά κάθε τέσσερα χρόνια, αγόραζαν τα προς θυσία ζώα,μοίραζαν τα ειδωλόθυτα και εν γένει κανόνιζαν τα της πομπής.Τον 2ο π.Χ. εμφανίζονται και οι αγωνοθέται,οι οποίοι είχαν καθήκοντα αθλοθετών.Πριν από τον θρησκευτικό εορτασμό της 28ης του Εκατομβαιώνας λάμβαναν χώρα οι Παναθηναϊκοί αγώνες(ήταν κυρίως μουσικοί,γυμνικοί και ιππικοί αγώνες,επικουρικώς δε και αγώνες πυρρίχης,ευανδρίας και λαμπαδηδρομίας,παννυχίδος και «νεών αμίλλης».Στον μουσικό αγώνα που διεξήγετο στο Ωδείον του Περικλέους στη νοτιοανατολική κλιτύ της Ακροπόλεως,κοντά στο θέατρο του Διονύσου,λάμβαναν μέρος οι ραψωδοί και οι μουσικοί.Στους αγώνες των ραψωδών,που ιδρύθηκαν επί Πεισιστράτου,απαγγέλλονταν τα ομηρικά έπη,ενώ στους μουσικούς εμέλποντο λυρικά άσματα με συνοδεία κιθαρωδών ή αυλωδών και διεξάγονταν αγώνες μεταξύ κιθαρωδών και αυλωδών.Στους νικητές κάθε αγωνίσματος εχορηγείτο χρηματικό βραβείο,στον πρώτο δε και στέφανος.Οι γυμνικοί αγώνες άρχισαν από το 566 π.Χ. και διεξάγονταν ως τον 4ο αι.π.Χ. στη θέση «Εχελίδαι»,κοντά στον Πειραιά και από τον 4ο αι. στο Παναθηναϊκό στάδιο που χτίστηκε επί άρχοντος Λυκούργου,επεξετάθη δε και εξωραΐστηκε το 140 μ.Χ. από τον Ηρώδη τον Αττικό.Οι αγώνες αυτοί διαρκούσαν δυο μέρες και περιελάμβαναν τουλάχιστον τα συνήθη αγωνίσματα,τον δρόμο,την πάλη,το παγκράτιον και το πένταθλον,ελάμβαναν δε μέρος τρεις κατηγορίες αθλητών:παίδες,αγένειοι(έφηβοι) και άνδρες.Οι παίδες,σύμφωνα με τον κατάλογο των γυμνικών αγωνισμάτων του Μόμμσεν,αγωνίζονταν στον δόλιχο,στο στάδιον,στον δίαυλο,στην πάλη,στην πυγμή και στο παγκράτιον/οι αγένειοι στο στάδιον,πένταθλον,παγκράτιον,στην πάλη και στην πυγμή/οι άνδρες στον δόλιχο,στον οπλίτη,στο παγκράτιον.δίαυλο,ίππιο,στο πένταθλον,στο στάδιον,στην πάλη και την πυγμή.Οι νικητές των γυμνικών ελάμβαναν ως έπαθλο «παναθηναϊκούς αμφορείς» γεμάτους με λάδι.Οι παναθηναϊκοί αμφορείς έφεραν στην κοιλιά τους την εικόνα της Αθηνάς όρθιας και γύρω απ’αυτή την επιγραφή «των Αθήνηθεν άθλων»,αλλά και παράσταση σκηνής γυμνικού αγωνίσματος-έχουν βρεθεί πολλοί τέτοιοι αμφορείς.Ο ιππικός αγών ήταν το αρχαιότερο όλων των αγωνισμάτων των Παναθηναίων,διεξαγόταν δε στον Ιππόδρομο των Αθηνών,που βρισκόταν στη θέση «Εχελίδαι»,κοντά στον Πειραιά,και ήταν μεγάλος χώρος οκτώ σταδίων.Οι ιππικοί αγώνες συνίσταντο σε αγώνες ίππων με αναβάτη ή ίππων που έσερναν άρματα και διαρκούσαν δύο ημέρες.Στους ιππικούς αγώνες μπορούσαν να λάβουν μέρος και ξένοι(όχι μόνο Έλληνες).Τα δευτερεύοντα αγωνίσματα ήταν:α)η πύρριχη:θρησκευτικός χορός με όπλα εις ανάμνησιν του ότι η πάνοπλος θεά Αθηνά χόρεψε μετά την νίκη της εναντίον των Γιγάντων.Τις δαπάνες αναλάμβανε ένας χορηγός.Ο χορός ετελείτο και από τις τρεις κατηγορίες αθλητών που είδαμε ανωτέρω και ο νικητής χορός ελάμβανε ως έπαθλο βόδι αξίας 100 δραχμών.Τον χορό αγενείων απ’ότι γνωρίζουμε από ένα ανάγλυφο που βρέθηκε προ των Προπυλαίων της Ακροπόλεως απετελείτο από 24 χορευτές,στεκόμενοι ανά 12 σε δυο ημιχόρια,γυμνοί, φέροντες,όμως,περικεφαλαία και ασπίδα β)η Ευανδρία:όπου επικρατούσε ο σφριγηλότερος και ωραιότερος Αθηναίος από τις 10 φυλές των Αθηνών.Η νικήτρια φυλή έπαιρνε ως έπαθλο ένα βόδι αξίας 100 δραχμών και ασπίδες.Στα πλαίσια της Ευανδρίας ετελείτο και ο ‘’αγών θαλλοφόρων’’,όπου εβραβεύοντο οι πιο ακμαίοι γέροντες γ)Λαμπαδηδρομία:Ήταν δρόμος ανδρών που κρατούσαν αναμμένες λαμπάδες.Διοργανωνόταν από κάθε φυλή υπό την ηγεσία γυμνασιάρχου και την εποπτεία του βασιλέως-άρχοντος.Ως βραβεία δίνονταν νικητήριον για την φυλή και έπαθλον για τον νικητή.Η λαμπαδηδρομία γινόταν το βράδυ της 27ης .Οι λαμπαδηδρόμοι ξεκινούσαν από τον βωμό του Προμηθέως στην Ακαδημία και κατέληγαν στην πόλη των Αθηνών.Η νύχτα αυτή λεγόταν «παννυχίς»-υπό το όνομα δε αυτό ετελούντο το ίδιο βράδυ και μικρότεροι αγώνες,οι οποίοι συνίσταντο σε ολολύγματα των παρθένων Αθηναίων-παιάνα προς τιμήν της θεάς Αθηνάς δ)«Νεών ‘άμιλλα»:ιστιοπλοϊκοί αγώνες και λεμβοδρομίες,που γίνονταν στην είσοδο του λιμένος του Πειραιώς και κοντά στον τάφο του Θεμιστοκλέους,ίσως την 29η του μηνός).Την 28η του μηνός Εκατομβαιώνος γίνονταν οι θρησκευτικές τελετές των Παναθηναίων.Επί της Ακροπόλως από τον μήνα Πυανεψιώνα υφαινόταν από δύο αρρηφόρους,την ιέρεια της Πολιάδος Αθηνάς και πολλές βοηθοί παρθένες από κάθε φυλή,τις λεγόμενες «εργαστίναι» το ιερό πέπλο της Αθηνάς.Ο πέπλος ήταν όχι απλώς κάλυμμα,αλλά πραγματικό μάλλινο φόρεμα κίτρινου χρώματος,διακοσμημένο μέχρι τον 4ο αιώνα π.Χ. μόνο με χρυσοκέντητες σκηνές της θεάς να μάχεται στο πλευρό του πατέρα της Δία κατά των Γιγάντων,αλλά τον 4ο αι.προσετέθησαν και εικόνες και σκηνές προς τιμήν ζώντων προσώπων,όπως του Αντιγόνου και του Δημητρίου,αλλά αυτό ήταν μόνο παροδικό.Ο πέπλος μετεφέρετο σε πομπή στον ναό της Αθηνάς στην Ακρόπολη και ετίθετο στο ιερό της ξόανο,στο «αρχαίον έδος»,δηλαδή το αρχαιότατο άγαλμα της θεάς.Την θρησκευτική πομπή απαθανάτισε με μεγαλειώδη τρόπο ο μέγας γλύπτης Φειδίας στην ζωφόρο του Παρθενώνα.Η επίσημη πομπή ξεκινούσε από το ‘’Λεωκόριον’’,που βρισκόταν μεταξύ του έξω και του έσω Κεραμεικού με την ανατολή του ηλίου.Την πομπή αποτελούσαν οι πρυτάνεις,οι εννέα άρχοντες,οι ταμίες της θεάς,οι στρατηγοί και οι ταξίαρχοι,οι πομπείς(οδηγούσαν τα προς την θυσία ζώα),οι κανηφόροι(επίλεκτες αστές παρθένες που έφεραν επί της κεφαλής τα ιερά κάνιστρα),οι μέτοικοι(έφεραν μαζί τους σκάφες γεμάτες με αντικείμενα για θυσίες),οι υδριοφόροι(άνδρες και γυναίκες που κουβαλούσαν το νερό) και οι διφροφόροι(έφεραν μαζί τους καθίσματα).Οι περισσότεροι από τους πολίτες συμμετείχαν ως στρατιωτικοί.Στην πομπή ελάμβαναν μέρος και οι θαλλοφόροι,ευσταλείς και ωραίοι γέροντες από κάθε φυλή που κρατούσαν κλαδιά ελιάς,αλλά και οι θεωροί,δηλαδή οι αντιπρόσωποι των ξένων πόλεων.Ο πέπλος ετοποθετείτο πάνω σε άρμα που είχε σχήμα πλοίου,με ιστό ή κεραία,πάνω στο οποίο δενόταν ο πέπλος εν είδει ιστίου.Το πλοιόσχημο άρμα συρόταν από άλογα,αλλά αργότερα,από το 298 π.Χ. και μετά με μηχανισμό.Περνώντας το Δίπυλον η πομπή έφτανε στο Ελευσίνιον,το ιερό,όπου γινόταν η πρώτη μύηση των Ελευσινίων Μυστηρίων,βρισκόταν δε δυτικώς της εισόδου της Ακροπόλεως,προσέγγιζε,έπειτα,το Πελασγικόν και εισερχόταν,τέλος,στον χώρο προ των Προπυλαίων της Ακροπόλεως,χωρίς,όμως,το πλοιόσχημο άρμα που αφηνόταν κοντά στον Άρειο Πάγο και χωρίς τα άλογα.Η πομπή ανέβαινε στο ναό,όπου γινόταν η παράδοση του πέπλου στην ιέρεια της Πολιάδος Αθηνάς και ακολουθούσαν οι θυσίες.Η παναθηναϊκή θυσία συνίστατο από την θυσία ενός μεγάλου κι ενός μικρού ζώου(το μικρό λεγόταν «επίβοιον»).Οι αποικίες και οι φόρου υποτελείς πόλεις του κράτους των Αθηνών προσέφεραν βόδια και πρόβατα για την διπλή θυσία.Οι θυσίες προσφέρονταν πρώτα στην Αθηνά Υγιεία κι έπειτα στον μεγάλο βωμό της Αθηνάς Πολιάδος.Ένα απ’τα ωραιότερα ζώα θυσιαζόταν στο ναό της Απτέρου Νίκης.Κατά την ώρα της θυσίας ο κήρυκας ευχόταν υπέρ της σωτηρίας και υγείας των Αθηναίων και συμμάχων.Μετά την θυσία τα κρέατα διανέμονταν στον αθηναϊκό λαό(κάθε δήμος ελάμβανε μερίδα αντίστοιχη προς τον αριθμό των αντιπροσώπων του).Η εκατόμβη των Μεγάλων Παναθηναίων του έτους 410/9 στοίχισε 5.114 δραχμές.Υπό το όνομα Παναθήναια ετελούντο παρόμοιες εορτές και στην Πέργαμο,στην Τρωάδα και στην Ρόδο,όπου υπήρχαν ναοί της Αθηνάς.