Η αχαϊκή διχόνοια αφανίζει τον Καρατζά.

Από καιρό,σχεδόν από την έναρξη της επανάστασης του 1821,είχε δημιουργηθεί στο αχαϊκό στρατόπεδο του Ομπλού ανταγωνισμός μεταξύ των πολιτικών και των στρατιωτικών αρχηγών.Το φαινόμενο ήταν γενικό σε όλη την Ελλάδα,αλλά στην Αχαΐα εκδηλώθηκε ζωηρότερα,διότι και οι κοινωνικές τάξεις ήταν περισσότερο διαμορφωμένες και τα συμφέροντα μεγαλύτερα.Οι πρόκριτοι της Αχαΐας και της Ήλιδας προεχειρίσθησαν οι περισσότεροι αμέσως σε στρατιωτικούς αρχηγούς,κρατώντας τους πραγματικούς και έμπειρους παλιούς καπετάνιους στην θέση υποτακτικών αξιωματικών.Αλλά τα πολεμικά γεγονότα έδωσαν δύναμη στους καπετάνιους και άρχισαν οι ανταγωνισμοί.Οι Καλαβρυτινοί πρόκριτοι και κυρίως ο Χαραλάμπης προσπαθούσαν να κρατήσουν διαρκώς σε κατώτερη μοίρα τους Πετμεζαίους,πράγμα,δύσκολο,διότι επρόκειτο για ικανούς στρατιωτικούς,που διακρίθηκαν από την έναρξη του κινήματος και ο ανταγωνισμός παροξύνθηκε κατά το καλοκαίρι του 1821.Ανάλογα γίνονταν και μεταξύ των Πατρινών.Οι πρόκριτοί τους είχαν μεταβληθεί σε στρατιωτικούς,μη εξαιρουμένου ούτε του αρχιεπισκόπου Γερμανού.Είχαν εν τούτοις αρκετούς καπετάνιους,στους οποίους οφείλονταν πολλές επιτυχίες,η άμυνα και οι γύρω απ’την Πάτρα ηρωϊσμοί.Ήταν ο Παναγιώτης Καρατζάς,ο Θάνος Κουμανιώτης και τα αδέλφια του,ο Θ.Σαγιάς,ο Γεώργιος Ροδόπουλος,ο Γκολφίνος Λουπεστιάνος,ο Π.Σανταμέρης,ο Νενέκος Ζουμπανιώτης,ο Ιωάννης Προστοβίτης,ο Θ.Χαρμπίλας και ο Παναγιώτης Μοθωνιός.Από αυτούς οι φιλοδοξότεροι,οι αντιφερόμενοι προς τους άλλους και επιχειρούντες να έχουν την υπεροχή ήταν οι Κουμανιωταίοι.Οι φιλοδοξίες τους δεν ήταν αδικαιολόγητες.Προέρχονταν από οικογένεια καπεταναίων από το Κούμανι των Πατρών,από το οποίο και επονομάστηκαν.Το πραγματικό τους όνομα ήταν Χρυνθακόπουλοι.Ήταν πέντε αδέλφια,ο Θάνος,ο Κωνσταντής,ο Δημήτρης,ο Σταμάτης και ο Αγγελής,καπετάνιοι και οι πέντε.Πριν από το 1821 είχαν υπηρετήσει στα αγγλικά τάγματα των Επτανήσων ως αξιωματικοί και όταν κατά την επανάσταση ήλθαν στην Πάτρα,υπήρξαν οι γυμναστές στην σκοποβολή και στις στρατιωτικές κινήσεις των καταρτισθέντων σωμάτων.Στην Πάτρα μπήκαν με δικά τους ένοπλα σώματα από την 23η Μαρτίου και κατά την ημέρα εκείνη φονεύτηκε ένας από τους αδελφούς,ο Σταμάτης.Είχαν λοιπόν ήδη προσφέρει στον αγώνα πλην των άλλων και πολύτιμο αίμα.
Αλλά ο κοσμογονικός κρατήρας του πολέμου δημιουργεί νέες καταστάσεις και απρόοπτες προσωπικότητες.Μέσα από τις φλόγες της επανάστασης αναπήδησε ξαφνικά στην Πάτρα ένας άνθρωπος ορμητικός,επιβλητικός,θαυμαστός,που άσκησε επί του εξεγερθέντος πλήθους πολεμική γοητεία.Ο Παναγιώτης Καρατζάς.Είχε αρχίσει το στρατιωτικό του στάδιο στα Επτάνησα.Πολύ πριν από την Επανάσταση,το 1809,πολύ νέος ακόμη είχε μεταβεί στην Ζάκυνθο,αποφεύγοντας την τυραννία των Τούρκων,όπως και άλλοι Πελοποννήσιοι,και κατατάχτηκε στο 3ο τάγμα της ελληνικής λεγεώνας στον λόχο του λοχαγού Καλογήρου με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού.Το ότι τού δόθηκε τότε βαθμός αξιωματικού φανερώνει ότι τα όπλα δεν τού ήταν ξένα,όταν βρισκόταν ακόμη στην πατρίδα του,και είχε εξαιρετικά χαρίσματα.Το 1812 επέστρεψε στην Πάτρα,όπου είτε για λόγους βιοπορισμού,είτε για να βρει την ησυχία του από τους Τούρκους και να μπορέσει να ζήσει στην πατρίδα του,εργαζόταν ως υποδηματοποιός,απαράλλακτα όπως ο πρώην καπετάνιος Αναγν.Στριφτόμπολας,ο ήρωας της μάχης του Λεβιδίου,είχε αναγκασθεί να γίνει ρολογάς στην Τριπολιτσά.Το πραγματικό του όνομα ήταν Αναστασόπουλος,αλλά τού είχε δοθεί το παρεπώνυμο Καρατζάς,δηλωτικό λεβεντιάς και υπεροχής.Παρά το αναγκαστικό εκείνο ταπεινό επάγγελμα,που ασκούσε κατά τα τελευταία έτη πριν από την επανάσταση,η αξία του ήταν τόσο γνωστή και τόσο κύρος είχε έναντι του λαού,ώστε αμέσως με τα πρώτα γεγονότα στην Πάτρα εμφανίστηκε στους δρόμους της πόλης,επί κεφαλής όλων των ενόπλων Πατρινών,πρόσωπο έμπιστο του Ιωαν.Παπαδιαμαντόπουλου,με τα χρήματα του οποίου έγινε η εκεί οργάνωση.Η παλληκαριά του,η ικανότητά του ως αρχηγού και οι ηρωϊσμοί του τού έδωσαν θέση εξαιρετική μεταξύ των άλλων καπεταναίων και όταν αργότερα οι Έλληνες αναγκάστηκαν από τον Γιουσούφ να εγκαταλείψουν την Πάτρα,ο Καρατζάς είχε γίνει το φόβητρο των Τούρκων.Ο αρχιεπίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός που τον είχε τότε στις διαταγές του έχει γράψει γι’αυτόν:

«Ο Καρατζάς τους επροξένει φρίκην,επειδή όχι μόνον εις το πεδίον του πολέμου εδείκνυε την ανδρείαν του και την στρατηγικήν επιδεξιότητα,αλλά διά νυκτός εισήρχετο συνεχώς εις την πόλιν με ολίγους στρατιώτας,ήρπαζεν αιχμαλώτους και εφόνευεν εξ αυτών,εχαλούσε τους μύλους και ενί λόγω τους έβλαπτε καιρίως».
Η υπεροχή του είχε αρχίσει να ενοχλεί τους Κουμανιωταίους.Οι πρόκριτοι και ήδη πολεμικοί αρχηγοί έδειχναν την εμπιστοσύνη τους προς τον Καρατζά.Και η αντιζηλία των παλιών καπεταναίων για τα αξιώματα και την προτίμηση γέννησε τον φθόνο.Οι Κουμανιωταίοι τού εκδήλωναν την έχθρα τους,και μεταξύ άλλων τον κατηγορούσαν ότι αυτός είχε σκοτώσει τον αδελφό τους από αντιζηλία την 23η Μαρτίου κατά την είσοδο στην Πάτρα των επαναστατικών σωμάτων.Ο Σταμάτης Κουμανιώτης είχε βρεθεί χτυπημένος στα νώτα,θύμα απροσεξίας προφανώς από τους επαναστάτες που βρίσκονταν πίσω του και πυροβολούσαν.Αλλά η υποψία και η καχυποψία οργίαζαν τότε μεταξύ των Ελλήνων.
Η κατάληψη της μονής του Γηροκομείου,στους πρόποδες του Παναχαϊκού όρους,λίγω έξω από την Πάτρα,την 7η Αυγούστου,όπου ο Καρατζάς επί κεφαλής λίγων ανδρών απέκρουσε τον κατά πολύ ισχυρότερο στρατό του Γιουσούφ,που εξεστράτευσε εναντίον του με όλο το στρατό του ειδικά,για να απομακρύνει από την στρατηγική θέση του Γηροκομείου τους επαναστάτες,ήταν ένας θρίαμβος του Καρατζά.Απέκρουσε στη μαχη εκείνη το ισχυρό ιππικό του Γιουσούφ,οχυρωμένος στο χωριό Ρωμανού,αλλά και με την έγκαιρη εφόρμησή του κατά των Τούρκων που απειλούσαν τον παρακείμενο ληνό του Χουσεΐναγά,όπου ήταν ταμπουρωμένος ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός Θοδωράκης Γρίβας,αποτέλεσε τον κύριο παράγοντα της νίκης.Ο θρίαμβός του αυτός έκανε να αναφλογισθούν τα πάθη των αντιζηλιών,που είχαν ήδη αρχίσει.
Μετά την 7η Αυγούστου η μεταξύ του Καρατζά και των Κουμανιωταίων έχθρα έφτασε σε οξύ σημείο.Βρίσκονταν δυστυχώς στο ίδιο σώμα.Ο Καρατζάς δεν ήταν μόνο ο πραγματικός αρχηγός των όπλων της Πάτρας,αλλά και η δόξα τους.Οι Κουμανιωταίοι με ευχαρίστηση θα έβλεπαν τον αφανισμό του.Ο Καρατζάς εξ άλλου,άνθρωπος ατρόμητος και βέβαιος για την επικράτησή του,τους χλεύαζε.Οι Κουμανιωταίοι ζήτησαν από τους προκρίτους την απομάκρυνσή του σε άλλο σώμα,απειλώντας ότι θα τον σκότωναν,αλλά εκείνοι επιδιώκοντας την εκμηδένιση των Κουμανιωταίων διά της επιρροής και των επιτυχιών του Καρατζά,δεν τον απομάκρυναν.Κατά τις τελευταίες ημέρες του Αυγούστου τα πράγματα είχαν φτάσει στο απροχώρητο και ο καπετάνιος Γεώργιος Λεχωρίτης,για να οικονομήσει τα πράγματα,έπεισε τον Καρατζά να τον ακολουθήσει στο Λεχώρι και τον συμβούλεψε να λείψει λίγο καιρό από την Πάτρα.Αλλά εκείνος επέστρεψε ταχύτατα και επαναλήφτηκαν οι ίδιες αντεγκλήσεις.Το δράμα επήλθε.Την 4η Σεπτεμβρίου,ενώ ο Καρατζάς πήγαινε προς την σιδερένια πόρτα του μοναστηριού του Ομπλού,είδε τους Κουμανιωταίους σε απόσταση.Για να τους πειράξει και να τους δείξει ότι περιφρονεί τις απειλές τους,άρχισε να κοντοχορεύει με τα οπίσθια προς αυτούς και να κινείται κατά τρόπο χλευαστικό.Τότε εκείνοι έβαλαν έναν άνθρωπό τους,τον Τσαλαμηδά,και τον πυροβόλησε.Ο Καρατζάς σωριάστηκε αμέσως στη γη.Ετάφη στον περίβολο της μονής,όπου και σήμερα μπορεί κανείς να επισκεφθεί το μνήμα του.
Ο φόνος του προκάλεσε πραγματικό πένθος στο στρατόπεδο.Είχε χαθεί ο αρχηγός που ενέπνεε εμπιστοσύνη στις επιθέσεις.Η δημοτική μούσα η συγκινούμενη από τα εξαιρετικά γεγονότα,η άλλοτε θριαμβευτική και άλλοτε μοιρολογήτρα,τον απαθανάτισε με το ακόλουθο τραγούδι:

«Τρεις περδικούλες κάθουνταν στης Κούκουρης τη ράχι
Η μια τηράει τα πέλαγα κι’ η άλλη κατά την Πάτρα
Κι’ η τρίτη η καλύτερη μοιρολογάει και λέει:
Θε μου ο Καρατζάς τί γίνηκε,αυτός ο καπετάνιος;
Μάϊδε στην Πάτρα φαίνεται μάϊδε στο Σαραβάλι
Μάς είπαν πως τον σκότωσαν μεσ’του Ομπλού την πόρταν».
Ο φόνος του Καρατζά είχε διαλυτική επίδραση στο αχαϊκό στρατόπεδο.Οι αλληλοδιάδοχες αποτυχίες του Γιουσούφ,η κατάληψη του Γηροκομείου από τους Πατρινούς,και ο σχηματισμός γύρω από την πόλη στρατοπέδου με αναπτερωμένο το ηθικό και μη επιτρέποντος πλέον εξόδους των Τούρκων,έτειναν να δημιουργήσουν πραγματική πολιορκία των Πατρών.Από τις ενθουσιώδεις ημέρες του Μαρτίου,μόλις τότε είχε κατορθωθεί ευχάριστο αποτέλεσμα.Αλλά αυτό το έργο που επιτεύχθηκε έπειτα από διαρκείς προσπάθειες ολόκληρων μηνών,τόσες θυσίες και τόσους ηρωϊσμούς κατέπεσε με το θλιβερό γεγονός της 4ης Σεπτεμβρίου.Η σφαίρα που ρίχτηκε κατά του Καρατζά χτύπησε την ενότητα του ελληνικού στρατοπέδου.Οι αρχηγοί διαιρέθηκαν και οι πρόκριτοι της Πάτρας,οι περισσότεροι πληγέντες από την απώλεια του ηρωϊκού καπετάνιου,αποσύρθηκαν από το στρατόπεδο οργισμένοι.Έμειναν μόνο στο Πριναρόκαστρο ο Ζαΐμης με λίγους Καλαβρυτινούς,στο Ομπλό ο Σισίνης με τους Ηλείους και στο Σαραβάλι οι Πετμεζαίοι και οι Κουμανιωταίοι,άλλοι άθυμοι και άλλοι βαρείς από την ευθύνη του στυγερού εγκλήματος.Προς το Ρίο είχε τοποθετηθεί και κατείχε με ισχυρή δύναμη το Καστρίτσι και το Πλατάνι ο Ανδρέας Λόντος.






(Πηγή:«Η Ελληνική Επανάστασις» του Διονυσίου Κόκκινου).

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος,ο εξ Οικονόμων,συμβουλεύει,σαν άλλος Βασίλειος,τους νέους.

Μία από τις επιβλητικότερες μορφές της προεπαναστατικής και μετεπαναστατικής Ελλάδος,ο επιφανής κληρικός Κωνσταντίνος Οικονόμος,από την Τσαριτσάνη της Ελασσόνας,καταγόμενος από οικογένεια Λευϊτική,φέρουσα τιμητικώς και κατά διαδοχή τον τίτλο και το υψηλό εκκλησιαστικό οφίκιο των Οικονόμων(εξ ου και το όνομά του «ο εξ Οικονόμων»),χαρακτηρίστηκε προσφυέτατα από τον καθηγητή Ακαδημαϊκό Νίκο Βέη «μέγα καύχημα της Ελλάδος και της Ορθοδοξίας σταθερόν και απροσμάχητον έρεισμα».Ακαταπόνητος σε φιλομάθεια και προικισμένος με εξαίρετη μνήμη,αναδείχτηκε πολυγραφότατος συγγραφέας και έξοχος Θεολόγος και φιλόλογος(ο όγκος των-καθ’όλα αξιόλογων-συγγραμμάτων του προκαλεί κατάπληξη).Ο ακόλουθος λόγος του εξεφωνήθη την 1ην Σεπτεμβρίου 1813,κατά το πέμπτο έτος από την σύσταση του «Φιλολογικού Γυμνασίου» της Σμύρνης,όπου δίδαξε επί μια δεκαετία:

«§.α’.Πάλαι μεν,ω άνδρες,πενταετηρίδας πανηγύρεις συνάγουσα η Ελλάς και πένταθλον αγώνα προβάλλουσα,εγύμναζε των νέων τα σώματα,ίνα γίνωνται προς τους πόνους καρτερικοί και ικανοί προς υπεράσπισιν της ελευθερίας αυτών.Συνέτρεχε δε προς θέαν των τοιούτων πλήθος ανθρώπων πολύ,και θέατρα μυρίαντα συνεπληρούντο,και θυσίαι λαμπραί ετελούντο,και εις τις των νενομισμένων θεών εις εκάστην πανήγυριν ετιμάτο,και των Ιδαίων δακτύλων η πεντάς εγεραίρετο.Ημείς δε σήμερον Πενταετηρίδα πανηγυρίζοντες από της πρώτης ενάρξεως του Φιλολογικού Ημών Γυμνασίου,δοξάζομεν τον άχρονον των χρόνων δημιουργόν και υπέρφωτον των φώτων Πατέρα,διότι πανσόφως οικονομών τα ημέτερα ηυδόκησε να εισέλθωμεν εις νέαν έτους περίοδον.Υμνούμεν δε την πάρεδρον των υψίστων αυτού θρόνων Σοφίαν,την οποίαν απέστειλεν εις τους θνητούς παραμύθιον των θλίψεων του μετά σώματος βίου,και παμπόλλων αγαθών χορηγόν,την Σοφίαν ην εγέννησε προ αιώνων πριν εδρασθώσι τα όρη και κατασκευασθώσιν αι άβυσσοι,και δι’ης υπέστησε τον νοερόν διάκοσμον των πνευμάτων,κατέβαλε δε τα του αισθητού κόσμου θεμέλια.Την Σοφίαν έχων μεθ’εαυτού ο αριστοτέχνης δημιουργός ωμίλει προς το χάος τους παντοδυνάμους λόγους,και εμαίευε την φύσιν εκ του μηδενός,και εχώριζε τους ουρανούς από την άβυσσον των υδάτων.Διά την Σοφίαν προέκυψεν η λαμπέτις ηώς και ανέτειλεν η παμφαής του ηλίου ακτίς,και το σέλας άπαν του χορού των αστέρων εγέλασε,και ο εύδιος αιθήρ εξεχύθη,εσταθμίσθησαν των αέρων τα βάρη,και περιεγράφησαν της θαλάσσης τα όρια.Διά την Σοφίαν οι λειμώνες στολίζονται τα με το φως κεντημένα ποικιλόχροα άνθη,και τα δέντρα κομώντα συνάπτουσι των τρυφερών αυτών φύλλων τους ψιθυρισμούς,με τα μουσικά των αμερίμνων πτηνών κελαδήματα,προς αίνεσιν της αοράτως διενεργούσης εις τα πάντα παντοδυνάμου θελήσεως,και τα μέταλλα μυστικώς εις τους κόλπους της γης εξυφαίνονται.Η Σοφία διορίζει των ζώντων όλων την μοίραν,και του παντός την σφαίραν α ρμονικώτατα κινεί,και τον άνθρωπον,το κάλλιστον των θείων δημιουργημάτων,ομοιότατον του Δημιουργού αποδεικνύει.Υπέρ της Σοφίας αυτής,ω άνδρες,γίνεται σήμερον και ο πας αγών εις ημάς•και οι σημερινοί νέοι της Ελλάδος,επειδή και τα σώματα δεν δύνανται,γυμνάζουσι τας ψυχάς αυτών διά παιδείας και μαθημάτων,εξ ων μέλλουσι να αναδειχθώσιν ωφέλιμοι μεν εις εαυτούς,χρήσιμοι δε εις τους οίκους,ευεργέται δε της εαυτών πατρίδος.Εις ταύτα,ω άνδρες,αποβλέπει η γύμνασις αυτών,και το υπό της μεγαλοψυχίας υμών συσταθέν Φιλολογικόν τούτο Γυμνάσιον.Μακάριοι είσθε,ω αγωνοθέται,και των αγώνων τούτων αλείπται και συνδρομηταί,διότι συντρέχετε προς ευδαιμονίαν και των τέκνων υμών ιδίως και κοινώς των ομογενών.Επειδή δε εις υμάς είναι ικανή των κόπων αντιμισθία και ανωτέρα παντός επαίνου η χαρά,την οποίαν έκαστος εξ υμών αισθάνεται μυστικώς εις την ψυχήν του,διότι γίνεται χρήσιμος όσον δύναται προς κοινήν του Γένους παραμιθίαν,ο σημερινός λόγος γίνεται προς αυτούς τους νέους,της υμετέρας χαράς το αντικείμενον και των κόπων την μόνην ελπίδα.Προς υμάς ομιλώ,φίλαι κεφαλαί,φιλόμουσοι του Γυμνασίου Μαθηταί.Γνωρίζω την ημετέραν προθυμίαν και την ζέσιν του ν’απολαύσητε όχι δάφνης ή ελαίας,αλλά της Σοφίας τον αμάραντον στέφανον.Όσον όμως από της ηλικίας,έχετε χρείαν πολλής και μεγάλης προσοχής.Δεν είναι άλλο τι εις τον κόσμον τόσον ευαπάτητον και επίζηλον ως η νεότης,έμπροσθεν της οποίας εξαπλόνουσιν ευρυχωροτάτην πεδιάδα αι απατηλαί ελπίδες,και παρίσταται πανταχόθεν η ηδονή προσφέρουσα ψευδείς στεφάνους,και διασπείρουσα εις τα βήματα αυτής απαλώτατα άνθη,και συμπεριλαμβάνουσα προς βοήθειαν την απειρίαν και θερμότητα και ευπιστίαν της νεανικής ηλικίας,ιν’αποτρέψη τον γυμναζόμενον νέον από το ένδοξον των πόνων αυτού στάδιον,και κατακρημνίση αυτόν εις της δυστυχίας τα βάθη.Τοιούτος είναι ο κίνδυνος,τον οποίο τρέχετε,φίλοι νέοι,και εξ ου μόνη η Σωφροσύνη δύναται να διαφυλάξη υμάς.Διά τούτο,συμφώνως προς τον μακάριον Παύλον,«τοις νέοις πάσι παράγγελε σωφρονείν»,προτρέπει σήμερον υμάς ο λόγος εις σωφροσύνην,όχι μόνο την εγκράτειαν των παθών,καθολικώτερον την περί τα φρονήματα και τους λόγους και τας πράξεις θεωρουμένην,την αρετήν εκείνην,ήτις περιέχει όλα τα καθήκοντα της νεανικής ηλικίας,άτινα ακολούθως μετά της δυνατής συντομίας θέλομεν διαγράψει.

§.β’.Πρώτον.Όπως,φίλοι νέοι,εις τον φυσικόν τούτον κόσμον αι μεταβολαί των τεσσάρων καιρών του ενιαυτού αποφασίζουσι περί της ευτυχούς ή δυστυχούς καρποφορίας των προϊόντων,και η μεν άνοιξις απαλά φυτρόνουσα άνθη κάμνει την ευθηνίαν του θέρους•και τούτου παλιν η ευκρασία συμβάλλει προς ωρίμασιν των καρπών του φθινοπώρου,τοιουτοτρόπως και εις τον ηθικόν κόσμον η σώφρων και ενάρετος νεότης οδηγεί τον άνθρωπον εις την ώριμον ανδρικήν ηλικίαν,και από της ανθούσης ταύτης ωριμότητος καταντά εις ιλαρόν και σεβάσμιον γήρας.Διά τούτο την παρούσαν περίοδον της ζωής σας πρέπει να θεωρήτε ως κάλλιστον καιρόν,εξ ου κρέμαται η παντοτεινή ευτυχία ή δυστυχία ημών•κατά ταύτην να σπουδάζητε να εντυπώνητε εις τας απαλάς ημών ψυχάς ορθά περί των όντων φρονήματα,εξ ων άρχεται η Σωφροσύνη,το ταμείον των αρετών κατά τον σοφόν.Πρώτη δε και αναγκαιοτάτη όλων των αρετών υπάρχει η προς Θεόν ευσέβεια,το θεμέλιον όλης της ηθικής,και η αρχή πάσης Σοφίας.Η νεότης τω όντι είναι ο καιρός όλων των δραστικών και γενναίων κινήσεων της ψυχής.Των νέων η καρδία κινείται ευκολώτερον παρά πάσαν άλλην εις το να θαυμάζη παν ότι είναι μέγα και υψηλόν.Κυριεύεται τάχιστα υπό του έρωτος του καλού και επαινετού.Θέλγεται τρυφερώτατα υπό της όψεως των γενναίων και αδιαφόρων ευεργεσιών.Ποίον λοιπόν δύναται να είναι άλλο αντικείμενον αξιώτερον να εξάψη τας καλάς ταύτας της νέας ψυχής διαθέσεις,ειμή ο πάγκοινος πατήρ το παντός και πάσης ευδαιμονίας Δημιουργός;Δύνασθε ποτέ,φίλοι νέοι,να θεωρήσετε χωρίς θαυμασμόν το ύψος και μέγεθος,όπερ κηρύττουσι με μυρία στόματα πανταχόθεν των παντοδυνάμων αυτού δακτύλων τα έργα;Δύνασθε χωρίς δραστικωτάτην ευγνωμοσύνην να απολαύσητε όλα τα αγαθά,τα οποία η πάντροφος δεξιά του εξέχεεν εις όλα τα όντα,και μάλιστα εις υμάς,κατά τον καλόν τούτον καιρόν της υμετέρας ζωής;Ω μακάριοι,διά τας καλάς ελπίδας των υμετέρων συγγενών,και την περί υμών επιμέλειαν και αγάπην αυτών•ανυψώσατε τας καρδίας εις το ύψιστον Ον,όπερ εμπνέει και εις τους γονείς και εις τους υπεραπιστάς,και εις τους φίλους υμών,όλην την ευμένειαν και τρυφερότητα,μεθ’ης σας θεωρούσιν.Αποβλέπετε εις τούτον,ως εις δυνατώτατον και φιλανθρωπότατον υμών Πατέρα,και προστρέχετε ως προς ειλικρινέστατον φίλον.Ούτος ήτο προ ολίγουτων βρεφικών υμών ενιαυτών ο φύλαξ και τροφός,και της νηπιότητος ο οδηγός•τώρα δε είναι της υμετέρας νεότητος ο υπερασπιστής,και όλης της ζωής η μόνη ελπίς.Προσφέρετε προς την αγαθότητα αυτού την εξωτερικήν προσκύνησιν,ως εξήγησιν και μαρτυρίαν της εσωτερικής υμών ευγνωμοσύνης διά τας ευεργεσίας.Διότι η εξωτερική προσκύνησις και προσευχή είναι η αγιωτάτη θυσία της αγάπης και ευλαβείας,ην χρεωστείτε προς τον Θεόν τον Πατέρα υμών.Εκείνον,λέγω,προς ον αφιέρωσαν υμάς οι συγγενείς,και ον τοσάκις επεκαλέσθησαν προς βοήθειαν προς τας αρρρωστίας και τους κινδύνους υμών•εκείνον λέγω,τον οποίον οι πρόπαπποι και οι πάλαι πρόγονοι από της νεότητος αυτών εσεβάσθησαν,και όστις και ζώντας ευλόγησεν αυτούς διατείνας το γένος αυτών έως και εις υμάς,και αποθανόντας τώρα εις τους Ουρανούς ανταμείβει.Πόσον ισχυρώς και δραστικώς πρέπει να κινώσι την ευγνώμονα ψυχήν υμών τόσαι χάριτες του υψίστου Δημιουργού!

§.γ’.Αλλ’αν και η ευσέβεια έχει τον θρόνον αυτής εις την καρδίαν,χρειάζεται όμως και του νοός ο φωτισμός,ίνα κατευθύνη τα αισθήματα της καρδίας και καρποφορή ορθά περί Θεού φρονήματα.Διά να γνωρίσητε λοιπόν την δογματικήν αλήθειαν καθ’όλην αυτής την φυσικήν καθαρότητα,σπουδάζετε τας αγίας Γραφάς,ότι εν αυταίς ζωήν ευρήσετε,και συμβουλεύεσθε τον Λόγον του Θεού,όστις είναι το φως και η αλήθεια.Αφ’ου δε παγιώσητε και κρατύνητε τα αμώμητα της πίστεως δόγματα με τους ορθούς συλλογισμούς και την διδασκαλίαν των θεοφόρων Πατέρων,μη συγχωρήσητε ποσώς εις κακοήθεις τινας αντιστάσεις,να διασείσωσι της υμετέρας πίστεως τα θεμέλια,ενθυμούμενοι πάντοτε,ότι εις την μυστηριώδη άβυσσον των χριστιανικών δογμάτων απαντώσι πολλαί δυσκολίαι ως προς τον περιωρισμένον ανθρώπινον νουν,άστινας επίσης ήθελεν είσθαι και τολμηρόν και ανόητον να ζητήτε να διαλύσητε με ενέργειαν ανθρωπίνων συλλογισμών διότι αυτή η φύσις δεν συγχωρεί κατά το παρόν,ειμή να επιγινώσκωμεν εν μέρει,και ως εν εσόπτρω και αινίγματι,κατά μακάριον Παύλον.

§.δ’.Εντυπώνετε εις την υμετέραν καρδίαν βαθύτατο σέβας ωσαύτως και δι’όλα τα ιερά,όσα πρεσβεύει και τιμά η αγία ημών Εκκλησία.Διότι πλην του ότι είναι μέγιστον αμάρτημα και η παραμικρά τούτων παράβασις,ουδέν άλλο κάμνει τον νέον καθώς αύτη,τόσον μισητόν και αξιοκαταφρόνητον.Ουδέν άλλο δεν χαρακτηρίζει καλύτερα την ανόητον οίησιν και τον τύφον της ψυχής,ειμή ο επιτετηδευμένος εκείνος τρόπος του να μεταχειρίζεται τις με υπεροψίαν και ολίγην υπόληψιν και το παραμικρόν εκ των αποβλεπόντων προς της πίστιν.Διότι τοιαύτα άθλια ανθρωπάρια θέλοντες να επιδειχθώσιν ότι έχουσιν επιστημονικήν και αληθή γνώσιν των όντων,καταφρονούσι την πρώτην αλήθειαν,ην όλον το ανθρώπινον γένος σέβεται και τιμά,και όντως εξελέγχονται άμοιροι και εστερημένοι και αυτής της κοινής αισθήσεως.

§.ε’.Μη νομίσητε όμως,ότι εν ω παρακινεί ολόγος υμάς προς την ευσέβειαν,απαιτεί να γίνητε βαρύτεροι και μελαγχολικώτεροι,και παραπολύ διάφοροι από τους συνηλικιώτας νέους,και ακολούθως να αποβήτε πικροί δικασταί όλων των ομοφύλων,καταφρονούντες παρρησία τους όσους κρίνετε υποδεεστέρους υμών.Η αληθής υμών πίστις εμπνέει εις έκαστον την ιλαρότητα και επιείκειαν,και χαρίζει φυσικόν και ανεπιτήδευτον χαρακτήρα.Είναι κοινωνική και πλήρης ου μόνον αληθείας,αλλά και χάριτος και ευφροσύνης.Είναι πολλά μακράν από της σκυθρωπής και μελαγχολικής δεισιδαιμονίας,ήτις σκοτίζει την καλήν του ανθρώπου διάθεσιν,και πικραίνει την καρδίαν,και αγριαίνει την ψυχήν,και ταπεινόνει την ευφυΐαν,και μωραίνει τον νουν,και διδάσκει τους αθρώπους ψευδώς να καταφρονώσι τα καθήκοντα της παρούσης ζωής,ίνα προδιαθέτωνται τάχα διά την μέλλουσαν.Η αμώμητος ημών πίστις καθ’όλον το εναντίον διδάσκει να θεωρώμεν την προετοιμασίαν ημών διά την μέλλουσαν αιωνιότητα ως αναγκαίον επακόλουθον της ακριβεστάτης εκπληρώσεως όλων των καθηκόντων,όσα η αρετή εις την παρούσαν ζωήν διδάσκει.Είσθε λοιπόν πληροφορημένοι ότι μετά της αμωμήτου ημών θρησκείας είναι συνηνωμένα κατά τον απόστολον Παύλον,όσα αληθή,όσα δίκαια,όσα αρεστά,είτις αρετή,και είτις έπαινος.Διά τοιαύτην θρησκείαν εις ουδεμίαν περίστασιν δεν θέλετε καταισχυνθή και ερυθριάσει ουδέποτε.Προσέχετε όμως,μη φανήτε ενάρετοι εις τα όμματα των ανθρώπων,χωρίς ανάγκης και μόνον διά επίδειξιν.

§.στ’.Δεύτερον.Διά τούτο μετά της ευσεβείας έχετε ηνωμένην την μετριοφροσύνην,αφ’ης γεννάται η ευπείθεια εις τους μεγαλυτέρους.Λέγω δε το σέβας προς τους γονείς,και την υποταγήν εις όλους τους είτε διά μάθησιν,είτε δι’αξίωμα,είτε δι’ηλικίαν μεγαλυτέρους.Η υπακοή είναι η θαυμαστή προπαιδεία της νεότητος•και η μετριοφροσύνη είναι ο πολυτιμότατος του νέου στολισμός,και ο πρόδρομος της μελλούσης αυτού ευτυχίας.Δεν πρέπει ποτέ εις υμάς,οίτινες μόλις εισήλθετε εις το στάδιον της ζωής,να έχητε εις τας χείρας της ιδίας διαγωγής τας ηνίας,αλλά πρέπει να εμπιστεύητε αυτάς εις άνδρας εμπειροτέρους,διοικούμενοι από την φρόνησιν και το παράδειγμα των μεγαλυτέρων.

§.ζ’.Ναι,φιλόκαλοι νέοι!αφ’ όλας τας ανοησίας,εις ας δύναται η νεότης να υποπέση,ουδεμία άλλη δεν ασχημίζει τόσον τα φυσικά προτερήματα,και δεν αφανίζει την ελπίδα της μελλούσης ευτυχίας του νέου,όσον η φιλαυτία και η πρόληψις και το πείσμα.Διότι αύται αι κακίαι εμποδίζουσι της φύσεως τας προόδους,και κάμνουσι τον άνθρωπον να καταγηράσκη εις παντοτεινήν φρενών νηπιότητα,και πολλάκις προξενούσιν ανιάτρευτα κακά•και όμως ταύτα είναι κοινά των πλειοτέρων νέων ελαττώματα.Διότι γεμίζοντες την φαντασίαν αυτών από εναερίους τινας και ανυποστάτους σκοπούς,και πεφυσιωμένοι από τον άνεμον της ελπίδος,μεταχειρίζονται τα έργα των καθώς διδάσκει αυτούς η επιβλαβεστάτη δοκοφροσύνη•και όντες πληροφορημένοι περί της ιδίας αξίας γελώσι πολλάκις διά φίλων τινων φρονίμους συμβουλάς,αποδίδοντες ταύτας εις την ασθένειαν και δειλίαν της προβεβηκυίας αυτών ηλικίας.Οι τοιούτοι νέοι είναι πολλά σοφοί,και δεν μανθάνουσιν.Είναι πολλά ανυπόμονοι,και δεν βουλεύονται.Είναι πολλά θερμοί,και δεν γνωρίζουσι χαλινόν.Κολυμβώσι λοιπόν με ακατάσχετον θρασύτητα και απόνοιαν εις τα κύματα του κόσμου,και εγκυβιστώσιν ασυλλογίστως εις τα κοπτικώτατα δρέπανα των κινδύνων,εξ ων είναι γεμάτον του βίου τούτου το στάδιον.Τοιαύτη είναι η τύχη των όσων μαίνονται ν’απολαύσωσιν υπόληψιν χωρίς της μετριοφροσύνης,ήτις μόνη είναι ικανή να περιποιήση εις τον νεον ό,τι αγαθόν η ορμή της νεότητος αυτού πρόωρα επιθυμεί.Ω τρισάθλια

Μειράκια τα εφ’εαυτοίσι πεφυσημένα,
Έβλαψεν υμάς αφροσύνη,δεινή θεός!

§.η’.Τρίτον.Επίσης με ταύτας τας αρετάς είναι η αναγκαία προς ευτυχίαν ημών,ως βάσις των κοινωνικών αρετών,η φιλαλήθεια εις ειλικρινούς καρδίας προερχομένη,ήτις είναι σωφροσύνη περί τους λόγους.Διότι η πολύπτυχος διπλόη της κρυψινοιας και ο σκοτεινός πέπλος της δολιότητος,όστις σκεπάζει την καρδίαν μη συγχωρών μηδέ κακόν αίσθημα φυσικόν να εκφρασθή εις τα έξω,κάμνουσι τον χαρακτήρα του ανθρώπου αξιοκαταφρόνητον και μισητόν,και εις πάντα μεν καιρόν,μάλιστα δε εις την νεότητα.Εις ταύτην λέγω την ηλικίαν,οπόταν αι κινήσεις της καρδίας είναι αθωότεραι και οι επιστάται προσέχουσι να γνωρίζωσι τας φυσικάς ημών κλίσεις αναπτυσσομένας ελευθέρως και καθαρώς,εάν συνειθίσητε να κρύπτησθε και υπομειδιώντες να απατάτε τους ανθρώπους,πού θέλετε καταντήσει,αφ’ου προχωρήσητε περισσότερον εις τας οδούς του βίου,και τα διάφορα κέρδη αρχίσωσι να πληρόνωσι την καρδίαν υμών,και η πείρα διδάξη όλας τας διαστροφάς της κακουργίας;Η υπόκρισις της νεότητος είναι ο πρόδρομος της απιστίας και προδοσίας εις το γήρας,και αι πρώται κινήσεις αυτής είναι τα ολέθρια προοίμια της διαφθοράς και κακοηθείας.Αύτη κρημνίζει από το ύψος παν αγαθόν μαθημα.Αύτη σκοτίζει την λάμψιν παντός καλού προτερήματος.Αύτη απωθεί τον άνθρωπον πολλάκις εις καταφρόνησιν Θεού και ανθρώπου.Εάν λοιπόν φροντίζητε να απολαύσητε την χάριν του ουρανού και την υπόληψιν των ομογενών,γυμνάζεσθε μετ’επιμελείας εις την αλήθειαν,φυλάσσοντες απροσποιήτως τας υποσχέσεις υμών,και εξηγούντες τιμίως τας υμετέρας διαθέσεις.Η απλότης και ειλικρινεια είναι προικισμέναι με τα θελκτικώτατα κάλλη,τα οποία δύνανται να επισπώσι την υπόληψιν των ανθρώπων και πολλών σφαλμάτων συγχώρησιν.Αλλά και προς ησυχίαν και την άλλην ευκολίαν του βίου υμών,συμφέρει πολύ περισσότερον η φιλαλήθεια παρά την πανουργίαν ,διότι η μεν οδός της αληθείας είναι μία και εύκολος,η δε του ψεύδους είναι λαβύρινθος γεμάτος από στροφάς και περιελίξεις.Διότι η μία πανουργία θέλει φέρει υμάς αφεύκτως εις άλλην•και του λαβυρίνθου τούτου αι στροφαί θέλουν γίνεσθαι μάλλον και μάλλον δυσκολοδιάβατοι,κι ούτω τέλος θέλετε συμποδισθή αφ’εαυτών,και περιπέσει εις τας ιδίας παγίδας και τα δίκτυα κατά το προφητικόν.Η πανουργία είναι θυγάτηρ μικροπρεπούς και χαύνης καρδίας,και η μόνη αθλία καταφυγή παντός ανθρώπου,όστις δεν έχει το θάρρος να ομολογήση τους σκοτεινούς σκοπούς του•εξ εναντίας δε ο άπλαστος και ειλικρινής χαρακτήρ εμφαίνει ατρόμητον γενναιότητα,ήτις πρέπει να είναι το εξαίρετον σημείον του τιμίου.Τοευεργετείν και αληθεύειν ελεγεν ο Πυθαγόρας εχει κοινά ιδιώματα ο άνθρωπος προς τον Θεόν.

§.θ’.Μη νομίσητε όμως,ότι αύτη η ειλικρίνεια είναι χωρισμένη από την φρόνησιν,και αποκλείει μακράν πάσαν προφύλαξιν και προσοχήν περί τα απόρρητα.Η ειλικρίνεια είναι εναντία εις την πανουργίαν,και όχι ποτέ εις την σύνεσιν την αληθινήν.Διότι η κουφότης του ανοήτου και ολιγνώμονος ανθρώπου δεν είναι ειλικρίνεια•αλλ’η καθαρότης της ευγενούς και γενναίας ψυχής,ήτις αποβάλλει την κακοήθη απάτην,διότι την νομίζει επίσης και ουτιδανήν και ανωφελή,και ήτις δεν ζητεί ποτέ να κρυφθή,επειδή δεν έχει χρείαν προφάσεων και μηχανουργημάτων.«Απλούς ο μύθος της αληθείας έφυ,και ου ποικίλων δείτ’άνδιχα βουλευμάτων».

§.ι’.Τέταρτον.Η νεότης είναι ο αρμοδιώτερος καιρός εις το να κερδίση τις με την επιμέλειαν την καρδίαν των τιμίων ανθρώπων ανθρώπων,και να καλλιεργήση την εύνοιαν αυτών.Επειδή δε η υμετέρα ευτυχία κρέμαται πάντοτε από τας προς τους ομοφύλους υμών σχέσεις,είναι αναγκαιότατον να αποκτήσητε σύνωρα τας διαθέσεις εκείνας,αίτινες πλέκουσι τους ευτυχείς τούτους δεσμούς.Διά τούτο το τέλος πρέπει να έχητε θεμέλιον όλων των υμετέρων κινημάτων την δικαιοσύνην.Ευθύς ακόμα από τας μικράς προς αλλήλους συναλλαγάς,και εις αυτάς τας αστείας διατριβάς,μη συγχωρήσητε ποτέ να πράξητε την παραμικράν απάτην,έχοντες εντετυπωμένην εις τας υμετέρας καρδίας διάπαντός το ιερώτατον εκείνο αξίωμα,«πράττε εις τους άλλους,ό,τι θέλεις να πράττωσι και οι άλλοι εις σε αυτόν».

§ ια’.Η συμπάθεια ωσαύτως είναι το αίσθημα εκείνο,διά το οποίον δεν πρέπει να εντρέπησθε ποτέ.Ω πόσην χάριν έχουσι εις την νεότητα της ευσπλαχνίας τα θέλγητρα,και πόσον αξιέραστος φαίνεται ο νεος όταν σπλαχνίζηται τον δυστυχή!Την ως αληθώς ανθρωπκήν ταύτην διάθεσιν ας μη απαμβλύνη ποτέ η κατάρατος φιλαυτία και η σύντροφος αυτής αναλγησία,αλλ’υπάγετε,ω νέοι,προς επίσκεψιν των δυστυχών,καθώς και προς συνέντευξιν των ευτυχούντων.Συνειθίσατε να κάμπτησθε εις τας αχωρίστους από την ανθρωπότητα δυστυχίας•και επισκέπτεσθε την μικράν και καταπίπτουσαν καλύβην τούτου του δυστυχούς,το πικρόν γήρας εκείνης της πτωχής και σεβασμίας πολιάς,τα θλιβερά δάκρυα άλλου τινος ορφανού,κλαίοντος τους γονείς αυτού και ζητούντος χείρα βοηθείας.Μη επιχαρήτε ποτέ απανθρώπως εις τας θλίψεις και δυστυχίας του πλησίον•και μη γίνητε τούτων αίτιοι διά βίου μηδέ εις το μικρότατον ζωΐδιον.Όστις μάθη να οικτίρη τα μικρά,συνειθίζει να ελεή και τα μεγαλύτερα όντα,και σύρει τους πάντας εις την αγάπην αυτού.Ο Ποσείδιππος εκαυχάτο ότι είχε πλειοτέρους φίλους διά την χρηστότητα του ήθους,παρά γνωρίμους δια την τελειότητα της τέχνης αυτού.

§ ιβ’.Επειδή δε οι νέοι έχουσι μεγάλην κλίσιν μαλιστα προς την φιλίαν,επιθυμούντες να συμπλέκωσι προς τους ομοίους σχετικούς τινας ιδιαιτέρους δεσμούς,προς ταύτην την φυσικήν του ανθρώπου κλίσιν ο λόγος δεν αντιστέκεται.Μακάριοι όσοι την αισθάνονται!Αλλά μακαριώτεροι όσοι αισθάνονται αυτήν με την προσήκουσαν προσοχήν και προφύλαξιν•διότι ως επί το πλείστον αι νομιζόμεναι των νέων φιλίαι είναι απολαύσεων σύντροφοι,τεθεμελιωμέναι εις την ομοιότητα των ελαττωμάτων και εις την αργίαν και ραθυμίαν αυτών,αίτινες διαλύονται γρηγορώτερα παρ’όσον ηδυνήθησαν ανα συσταθώσι.Τοιαύται φιλίαι γίνονται πολλάκις και διά δολίας φιλοφροσύνας προς κέρδος αποβλεπούσας,συντρεχούσης αφ’ενός μεν χαμερπεστάτης κολακείας,από δε του ετέρου ευπίστου τινος ευηθείας.Προσέχετε,φίλοι,μη συστήσητε ποτέ τοιούτους φιλίας δεσμούς,ούτως ασυλλογίστους,ούτως επικινδύνους,διά τους οποίους δυνατόν ποτε να καταισχυνθήτε•καλώς γινώσκοντες ότι ο χαρακτήρ υμών θέλει διαμορφωθή προς των φίλων τον χαρακτήρα,και ο κόσμος θέλει κρίνει περί των υμετέρων πράξεων,αποβλέπων προς τας εκείνων.Ας ήσθε λοιπόν βραδείς και προβλεπτικοί εις το να εκλέγητε φίλους•θεωρούντες ως ιερώτατον και πολύτιμον δώρον όντινα εύρητε αληθώς φίλον πιστόν,του οποίου η αρετή, ήθελε τρώσει την υμετέραν καρδίαν,και προσέχοντες καλώς να μη κατηγορήσθε δικαίως ως κούφοι και ακατάστατοι μεταλλάσσοντες φίλους•διότι η τοιαύτη ακαταστασία αποδεικνύει νουν επιπόλαιον και καρδίαν διεφθαρμένην.Ευλαβείσθε όλα των φίλων τα μυστικά•έχετε το όμμα ανοικτόν πάντοτε εις τας χρείας αυτών και τα κέρδη•μη λησμονήσητε ποτέ αυτούς εις τας θλίψεις και τους κινδύνους.Οικονομείτε φρονίμως τα ελαττώματα αυτών•διότι κατά τον Αριστοτέλην,εκείνος είναι επιτήδειος προς φιλίαν,όστις επίστηται και να αδικήται.

§ ιγ’.Με ένα λόγον, σπουδάζετε να είσθε αληθώς αξιέραστοι εις την κοινωνίαν,αποφεύγοντες παν είδος απολιτευσίας και αγροικίας εις τας πράξεις υμών και τους λόγους.Το προσηνές ήθος ας διευθύνη όλα τα διαβήματα υμών,προερχόμενον από καρδίαν ιλαράν και τιμίαν περισσότερον,ή από ψευδή και κατεσπουδασμένην πολιτικήν.Ακολουθείτε την κοινήν συνήθειαν εις όλα τα αδιάφορα πράγματα•καταφρονείτε δε φρονίμως την καινοτροπίαν,όταν είναι μεμπτή και αξιοκατηγόρητος•διότι όσον τα απλά και φυσικά ήθη επισπώσι την εύνοιαν των ανθρώπων,τόσον ο επιτετηδευμένος και αλαζονικός χαρακτήρ αποδεικνύει τον νέον αισχρόν και γελοίον,και τέλος γεμίζει αυτόν αναισθήτως από βαρέα ελαττώματα.

§ ιδ’.Πέμπτον.Μετά τας ρηθείσας αρετάς είναι αναγκαιοτάτη προς σωτηρίαν υμών η εγκράτεια.Διότι εις το αυτό σώμα μετά της ψυχής συμπεφυτευμέναι αι ηδοναί απατώσιν αυτήν ευκόλως και σκοτίζουσι του νοός τα όμματα,ώστε δεν δύναται εις ουδέν αξιόλογον μάθημα να προκόψη•πολύ δε περισσότερον παρά πάσαν ηλικίαν πολιορκείται υπό του πολέμου τούτου η νεότης•
Αιεί δ’οπλοτέρων ανδρών φρένες ηερέθονται.
Ο άπειρος νέος θεωρεί τούτον τον κόσμον ως αδιάκοπον πανηγύριν και εορτήν,και ορμά προς αχόρταστον απόλαυσιν αυτού,συνελαυνόμενος υπό της ευεξίας και ακμής και αναβάσεως των ζωτικών αυτού πνευμάτων,και θερμότητος της φαντασίας αυτού.Εις μάτην δαπανά τας συμβουλάς αυτού πολλάκις ο φρόνιμος γέρων•διότι ο νέος καθ’εαυτόν λέγει,ότι ελησμόνησεν ούτος ο σύμβουλός μου,ότι ήτο ποτε νέος και αυτός.Αλλά φευ!τότε πληροφορείται την αλήθειαν των συμβουλών των μεγαλυτέρων,όταν ριφθή από της φιληδονίας τα κύματα εις σκόπελον δυστυχίας σκληρότατον,όπου βλέπει σωρηδόν τα κόκκαλα των ανοήτων να κατασήπωνται εις της αθλιότητος τα ρεύματα.Συμβουλεύεσθε,φιλότιμοι νέοι,την ανθρωπίνην υμών φύσιν.Συλλογίζεσθε,ότι είσθε όχι μόνον όντα αισθητικά,αλλά και λογικά•και όχι μόνον λογικά,αλλά και κοινωνικά•και όχι μόνον κοινωνικά,αλλά και αθάνατα.Φεύγετε πάσαν ηδονήν,ήτις δύναται να βλάψη ή υμάς αυτούς ή τον πλησίον•διότι αι τοιαύται ηδοναί κάμνουσι δούλον τον άνθρωπον των παθών,και όχι μόνον καλόν τι να μάθη,ή να μελετήση αδυνατεί,αλλά χάνει παντάπασι την αξίαν του και περιπίπτει εις ανίατον δυστυχίαν.Ποίον είναι των μεθύσων το τέλος;γνωρίζετε τούτο υμείς αυτοί.Καθώς από τον οίνον,ούτω και από πάσαν άλλην ακρασίαν μεθύει ο ταλαίπωρος ακρατής,και δυστυχεί παρομοίως.Διά τούτο οι Λακεδαιμόνιοι διδάσκοντες τα τέκνα να ήναι σωφρονικά,παρίστανον έμπροσθεν αυτών τους δούλους είλωτας μεθυσμένους,και εδείκνυον εμπράκτως ποία τις είναι των ακρατών η κατάστασις.Ενθυμείσθε,πώς ο φρόνιμος Οδυσσεύς έφευγε των Σειρήνων τας επωδάς,και πώς οι ακρατείς σύντροφοι αυτού μετεμορφώθησαν εξ ανθρώπων εις χοίρους υπό της Κίρκης.Κατηραμένη ηδονή,πόσους μετεμόρφωσας ελεεινώς!πόσους νέους έθαψες αώρως!πόσα τρόπαια καταισχύνης έστησας εις το μέσον της πολιτικής κοινωνίας!

§ ιε’.Έκτον παράγγελμα και τελευταίον,αλλά προς όλα τα άλλα μεγίστην έχον επιρροήν είναι η μετ’επιμελείας και προσοχής και επιμονής ανάγνωσις των προγονικών ημών συγγραμμάτων,και η περί τας επιστήμας σπουδή.Διότι ο μόνος τρόπος του να παγιωθή τις εις τας αρετάς και να αποκτήση την αληθινήν σοφίαν είναι η μεθοδική παιδεία,εις ην όταν συνειθίση ο άνθρωπος εγκαίρως,τελειοποιεί το λογικόν,και καταπραΰνει την ορμήν των παθών,και ημερόνει τα ήθη αυτού.Η αρετή είναι αχώριστος από την λογιότητα•και είναι αδύνατον να μην είναι ενάρετος,όστις φέρει αληθώς του λογιωτάτου το όνομα.Η ανάγνωσις του Ομήρου και Ησιόδου και των άλλων ποιητών αναρριπίζει την ψυχήν,προς μίμησιν της τιμιότητος και φιλαληθείας και γενναιότητος των υπ’αυτών υμνουμένων ηρώων.Αι γνώμαι και διδασκαλίαι των ιστορικών οδηγούσι διά παραδειγμάτων εις την οδόν της αρετής,και εμπνέουσι μίσος εις την κακίαν.Αι επιστήμαι οξύνουσι τον νουν και τελειοποιούσι την κρίσιν,και συνάπτουσι τας χάριτας της χρηστοηθείας μετά του ύψους των ορθών συλλογισμών και της φρονήσεως,και κάμνουσι τον άνθρωπον αξιοσέβαστον αληθώς.

Τροφαί θ’αι παιδευόμεναι
Μέγα φέρουσ’εις αρετάν
Το,τε γαρ αιδείσθαι σοφία,
Ταν τ’εξαλλάσσουσαν έχει
Χάριν,υπό γνώμας εσοράν
Το δέον.
Σπουδάζετε λοιπόν,φιλόμουσοι νέοι,τας υμετέρας σπουδάς μετά προσοχής και μεθόδου και ωφελείας πραγματικής,επιμελούμενοι πάντοτε να στολίσητε καθώς την γλώσσαν,ούτω και την γνώμην υμών από των προγόνων ημών τα αθάνατα συγγράμματα.Το να παρακινώ υμάς περισσότερον εις εκτέλεσιν των τοιούτων χρεών είναι το αυτό,ως να συμβουλεύη τις το όμμα,όσα πρέπει να βλέπη,ή το ωτίον,ότι πρέπει να ακούη.Διότι ποίον άλλο είναι το έργον μαθητού,όστις έρχεται εις το Σχολείον,ειμή να επιμελήται εις όλα τα μαθήματα;Έχετε τας ώρας των σπουδών διωρισμένας•διότι χωρίς τον απαράβατον διορισμόν της μελέτης συγχίζεται ο νους,και λαμβάνει των διδασκομένων ατελείς τας ιδέας.Έχετε και χωριστάς κατ’ιδίαν μελέτας,όταν μείνη καιρός μετά την ακριβή των χρεών υμών εκπλήρωσιν.Προσέχετε όμως ποία βιβλία αναγινώσκετε,διότι και η των πολλών συνάμα και βλαβερών βιβλίων ανάγνωσις βλάπτει την ψυχήν,καθώς τα κακοήθη και πολλά φαγητά τον στόμαχον.Παν βιβλίον,ό,τι δεν ανήκει ή προς αύξησιν των χρησίμων γνώσεων,ή προς χρηστοήθειαν,ή προς στερέωσιν της θεοσεβείας υμών,φεύγετε ως εχθρόν θανάσιμον της υμετέρας ευτυχίας.Φεύγετε την αργίαν•διότι είναι η πηγή όλων των κακών.Μ’ένα λόγον,ενθυμείσθε ακαταπαύστως ότι αι ώραι και ημέραι του χρόνου,αίτινες τρέχουσιν επάνω των κεφαλών υμών,αεννάως αφίνουσι κατόπιν ίχνη και ανεξάλειπτα και αιώνια,τα οποία τώρα μεν κρύπτονται από τους οφθαλμούς σας•έρχεται όμως καιρός,όποτε μέλλουσι να παρρησιασθώσιν έμπροσθέν σας ως μάρτυρες αδιάψευστοι,είτε προς καταισχύνην,είτε προς ευφημίαν υμών.

§ ις’.Ανακεφαλαιώ τον λόγον,προς ανάμνησιν των ειρημένων.Η Σωφροσύνη μόνη δύναται να διαφυλάξη από τον κίνδυνον της νεότητος,και ταύτην έχοντες σύντροφον δύνασθε να κάμνητε την υμετέραν γύμνασιν εις την παιδείαν ασφαλείς και βέβαιοι ότι απολαύετε της σοφίας τον στέφανον,και κηρύττεσθε αληθώς πεπαιδευμένοι και του Γένους υμών ευεργέται.Η αρετή αύτη περικλείει εις εαυτήν της νεότητος όλα τα καθήκοντα,λέγω δε την ευσέβειαν,και μετριοφροσύνην,και φιλαλήθειαν,και επιείκειαν,και εγκράτειαν,και την εις τα μαθήματα επιμέλειαν•τους τοιούτους σώφρονας «Θεοί φιλούσι,και στυγούσι τους κακούς».Οποιονδήποτε επάγγελμα και αν μέλλετε,φίλοι νέοι,να επαγγελθήτε,ή μέγα ή μικρόν,χωρίς ταύτας τας αρετάς είναι αδύνατον να διαδράμητε το στάδιον εντίμως και ευτυχώς.Όλων δε τούτων των αρετών,πάλιν το επαναλαμβάνω,θεμέλιον έχετε την προς Θεόν ευσέβειαν.Η Σοφία και αρετή ως δώρα τελειότατα άνωθεν καταβαίνουσιν,εκ του πατρός των φώτων.Χωρίς τούτου την προστασίαν μ’όλα τα προτερήματά σας ηθέλετε είσθαι όμοιοι με άθλια ορφανά παιδία,αφειμένα εις έρημον τόπον χωρίς οδηγόν να τα κατευθύνη,χωρίς τροφόν να τα διατρέφη,χωρίς προστάτην να τα διαφυλάττη από τους φοβερούς κινδύνους,όσοι επικρέμανται εις τας κεφαλάς αυτών.Βέβαιοι λοιπόν όντες,ω καλή Νεολαία,ότι χωρίς του Υψίστου και Δημιουργού σας Όντος την βοήθειαν δεν δύνασθε να είσθε ευτυχείς και πεπαιδευμένοι,ανυψώνετε πάντοτε την καρδίαν υμών προς τον Σωτήρα του Κόσμου διά της πίστεως,και ζητείτε την προστασίαν του Θεού του Παντός διά της προσευχής και της αγαθοεργίας.Αυτός δε ο Πατήρ των οικτιρμών είθε να επιβλέπη εις ημάς με όμμα πατρικόν και ευμενές!Να φωτίζη υμάς εις τας σπουδάς,οδηγών και διδασκάλους και μαθητάς εις την αληθινήν σοφίαν!Να διαφυλάττη του Γυμνασίου τούτου τους επιτρόπους και υπερασπιστάς!και να ομαλύνη τας οδούς της προκοπής του ορθοδόξου Γένους ημών!».






(Πηγή:«Κων.Οικονόμου του εξ Οικονόμων Λόγοι»,επιμέλεια Θ.Σπεράντσα).

Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων:ο περίφημος λόγος του «περί της οφειλομένης τιμής εις την ελληνικήν γλώσσαν».

Μία από τις επιβλητικότερες μορφές της προεπαναστατικής και μετεπαναστατικής Ελλάδος,ο επιφανής κληρικός Κωνσταντίνος Οικονόμος,από την Τσαριτσάνη της Ελασσόνας,καταγόμενος από οικογένεια Λευϊτική,φέρουσα τιμητικώς και κατά διαδοχή τον τίτλο και το υψηλό εκκλησιαστικό οφίκιο των Οικονόμων(εξ ου και το όνομά του «ο εξ Οικονόμων»),χαρακτηρίστηκε προσφυέτατα από τον καθηγητή Ακαδημαϊκό Νίκο Βέη «μέγα καύχημα της Ελλάδος και της Ορθοδοξίας σταθερόν και απροσμάχητον έρεισμα».Ακαταπόνητος σε φιλομάθεια και προικισμένος με εξαίρετη μνήμη,αναδείχτηκε πολυγραφότατος συγγραφέας και έξοχος Θεολόγος και φιλόλογος(ο όγκος των-καθ’όλα αξιόλογων-συγγραμμάτων του προκαλεί κατάπληξη).Ο ακόλουθος λόγος του εξεφωνήθη την 4ην Σεπτεμβρίου 1811,κατά την έναρξη του τρίτου σχολικού έτους από την ίδρυση του «Φιλολογικού Γυμνασίου» της Σμύρνης,όπου δίδαξε επί μια δεκαετία:

«§.α’.Τρίτον συν Θεώ σήμερον έτος,ω άνδρες,άρχεται της Φιλολογικής ταύτης σχολής και με κοινήν χαράν εορτάζομεν την είσοδόν του,διά τας χρηστάς ελπίδας της εις τα καλά προόδου των γυμναζομένων νεανίσκων.Χαίρει η καρδία των διδασκάλων και συνεργατών μου,διότι βλέπουσι τους ακαμάτους αυτών ιδρώτας καρποφορούντας των ομογενών την βελτίωσιν.Χαίρει των μαθητών ο χορός,διότι κοσμείται με της παιδείας τα αμάραντα άνθη.Χαίρετε και υμείς,ω φιλογενείς Σμυρναίοι,θερμοί του Γυμνασίου προστάται,και με πρόσωπον φαιδρόν και φαιδροτέραν ψυχήν κάθησθε θεωροί των αγώνων εις το στάδιον,το οποίον ήνοιξεν η υμετέρα φιλογένεια εις τα ηγαπημένα υμών τέκνα και πολλούς των υμετέρων ομογενών.Ιδού πάλιν αποδύονται προς τους άθλους οι καλοί ούτοι και τίμιοι αθληταί•η προθυμία έχει προσηλωμένους εις το τέρμα τους οφθαλμούς αυτών,η φιλοτιμία επαλείφει και θαρρύνει αυτούς προς την εξόρμησιν•οι κήρυκες ετοιμάζονται προς ανάρρησιν•οι στέφανοι πλέκονται προς αμοιβήν•πάλλεται και πηδά των θεωρών η καρδία προς χειροκρότησιν.Δόξα και τιμή και ευφροσύνη παντοτεινή εις τους,όσοι μέλλουσι να στεφανωθώσιν ευδοκιμήσαντες•δόξα και τιμή και ειρήνη εις όλους τους φιλογενείς,εις τους αγωνιζομένους τούτους ενδυναμόνουσιν,επισπεύδοντες του Γένους τον φωτισμόν•δόξα και τιμή και ειρήνη και εις υμάς αυτούς,ω ένδοξοι αγωνοθέται,οίτινες εκκαιόμενοι υπό του ζήλου της ευκλείας του Γένους,αφειδείτε και κόπους και δαπάνας,ίνα ίδητε ποτε τετελειωμένον τον υμέτερον πόθον.Από της φιλογενείας ταύτης τον θαυμασμόν διαπερασθείς εγώ την καρδίαν,προσφέρω προς την υμετέραν αγάπην σήμερον τράπεζαν λιτήν μεν και αυτοσχέδιον και απέριττον,αλλ’όμως ευάρεστον,ελπίζω,και τερπνήν εις τας Ελληνικάς υμών ψυχάς.Η επιθυμία και υμών,ω φιλογενείς Σμυρναίοι,και κοινώς πάντων και διδασκάλων και μαθητών,και παντός αληθινού της Ελλάδος πολίτου είναι,να ίδωμεν επιστρέψασαν εις την ημετέραν Πατρίδα,ομού μετά της φιλοσοφίας,και την Ελληνικήν παιδείαν και ευγλωττίαν.Δίκαιον είναι λοιπόν και πρέπον ομού,να εντρυφήσωμεν σήμερον εις την θεωρίαν της προπατορικής υμών γλώσσης.Το εντρύφημα είναι γλυκύ μεν και πλουσιώτατον καθ’αυτό,και άξιον να ευχαριστήση τας ορέξεις και των αβροδιαίτων αυτών και περιεργοτάτων περί της φιλολογίας τα όψα•αλλ’ο εστιάτωρ εγώ θέλει παραθέσει αυτό,οποίον η αδυναμία μου με συγχωρήση.Ώστε εάν τινα τέρψιν και ωφέλειαν αισθανθήτε από των λόγων μου,ταύτην χρεωστείτε εις την υμετέραν προς με θερμήν εύνοιαν,ήτις και εμέ παρορμά και υποθερμαίνει να σπουδάσω να είπω τι της υμετέρας φιλογενείας άξιον,και υμάς μετά προσοχής να τ’ακούσητε.

§ β’.Το πρώτιστον και μέγιστον,ω άνδρες,των χαρισμάτων,μεθ’ων εκόσμησεν ο ύψιστος δημιουργός το αξιόλογον έργων των θείων αυτού χειρών,τον μικρόν τούτον κόσμον,τον άνθρωπον,είναι η γλώσσα και ο λόγος ο προφορικός.Διά της γλώσσης ο άνθρωπος διακρίνεται από των θηρίων και αναδεικνύεται βασιλεύς αυτών•διά της γλώσσης μανθάνει τέχνας και επιστήμας•διά της γλώσσης διδάσκεται τα θεία και τα ανθρώπινα,διά της γλώσσης εμβατεύει εις τους ουρανούς,θεωρεί τους αστέρας,ίπταται εις τον αέρα,περιπολεί τον αιθέρα,περιηγείται την γην,ανιχνεύει της θαλάσσης τα βάθη,περιπατεί τας αβύσσους,διατρέχει τον κόσμον•διά της γλώσσης τελειοποιεί το λογικόν•και φθάνων εις της ευδαιμονίας τα ύψη,φαίνεται τω όντι εικών του αοράτου δημιουργού,θεός επίγειος,μεγαλουργός,υπερθαύμαστος.Επειδή δε το όργανον αυτού είναι η γλώσσα,φανερόν είναι,ότι όσον τελειότερον,τόσον είναι και πρεπωδέστερον και επωφελέστερον εις αυτόν•ώστε κατά πάσαν ανάγκην πρέπει να συντείνη όλας τας ψυχικάς αυτού δυνάμεις,ίνα εξακριβώνη και διατηρή αυτό εις την ενδεχομένην και δυνατήν τελειότητα.Προς τούτο συνηλαύνοντο από την γενεσιουργόν και παμμήτορα φύσιν όλα τα έθνη,εξ αυτών ακόμη των σπαργάνων του κόσμου,σπεύδοντα καθ’εν,κατά το μέτρον της ευτυχίας και των γνώσεών του,να τελειοποιή και πλουτίζη την γλώσσαν αυτού•αλλ’οι εις τούτο περισσότερον παρά πάντας ευδοκιμήσαντες εχρημάτισαν οι αθάνατοι και αείμνηστοι προπάτορες ημών,οι Έλληνες.Έθνος αναπνέον της ελευθερίας τας ζωογόνους αύρας,γεννηθέν εις το κάλλιστον κλίμα του κόσμου,ανατραφέν υποκάτω γελώντος και γαληνού ουρανού,αφιερωθέν δι’όλου εις σταθερωτάτην της σοφίας σπουδήν,και θαυμαστώς εξασκηθέν εις των καλών την οξυτάτην αίσθησιν,έθνος φιλοπονώτατον και περιεργότατον,το οποίον δεν αφήκε άψαυστα και αθεώρητα,όσα τε θεία και όσα τεχνητά,όσα διά λόγων,και όσα δι’έργων ηδυνήθη ν’ανιχνεύση και να κατανοήση.Και άλλα μεν εφεύρεν αυτό με την ακάματον αυτού επιμέλειαν,τα περισσότερα•όσα δε προευρέθησαν από άλλους,εστίλβωσεν,εκάλλυνεν,ηύξησε θαυμασίως•έθνος λέγω τόσον ένδοξον και σοφόν,εξ ανάγκης έπρεπε να έχη και γλώσσαν υψηλοτάτην,πλουσιωτάτην ,τερπνοτάτην,πρεπωδεστάτην εις τον λογικόν άνθρωπον.Εκ τούτου του έθνους,ω άνδρες,ημείς εφυτρώσαμεν τούτων των προπατόρων καυχώμεθα ότι είμεθ’απόγονοι•τούτων την γλώσσαν λαλούμεν έως της σήμερον,αλλά(συγχωρήσατε να σταλάξωσιν εκ των οφθαλμών μου ολίγαι δακρύων ρανίδες) την λαλούμεν ως την λαλούμεν,διεφθαρμένην,ατελή,βαρβαρόμικτον.Το όργανον της ανθρωπίνης ευτυχίας,το οποιον τόσον εξηκρίβωσαν οι πατέρες ημών και ετελειοποίησαν,ημείς δι’αμαθίαν και απαιδευσίαν έχομεν ατελέστατον και πτωχότατον,εναντίον και του συμφέροντος ημών και του καθήκοντος.Δεν είναι παράξενον λοιπόν εάν καταφρονώμεθα από τα σοφά έθνη της Ευρώπης,εάν δυστυχώμεν μακράν όντες της φιλοσοφικής και ακριβούς ερμηνείας των εννοιών ημών.Αλλ’ερωτάτε ίσως,τι πρέπει να κάμωμεν;Είμαι έτοιμος να σάς αποκριθώ,συμφώνως με όλους τους αληθινούς εραστάς της ευτυχίας του Γένους.Πρέπει να σπουδάζωμεν,πρέπει,λέγω,να σπουδάζωμεν εξ ανάγκης την παλαιάν και πάτριον Ελληνικήν ημών γλώσσαν,διότι αύτη μόνη υπάρχει το μόνον μέσον της ευτυχίας ημών,το αναγκαιότατον•αναγκαιότατον,διότι στερεώνει ημάς εις την ιεράν ημών θρησκείαν•αναγκαιότατον,διότι οδηγεί ημάς εις την φιλοσοφίαν•αναγκαιότατον τέλος πάντων,διότι πλουτίζει και τελειοποιεί την καθομιλουμένην ημών γλώσσαν.Ταύτα τα τρία θέλει θεωρήσει ο λόγος σήμερον•και ιδού άρχεται το πρώτον.

§.γ’.Από τας πολλάς,ω άνδρες,και μεγάλας ευεργεσίας,με τας οποίας ευηργέτησε το δυστυχές ημών Γένος η κοινή μήτηρ των Χριστιανών,η πάνσεπτος του Χριστού Εκκλησία,μία είναι και το να διαφυλάξη εις τας ιεράς αυτής βίβλους καθαράν και ακέραιον,όσον το δυνατόν,την προπατορικήν ημών γλώσσαν.Όλα τα αγιόγραφα της παλαιάς Διαθήκης βιβλία,όλοι της νέας οι θησαυροί,όλοι οι εκκλησιαστικοί κανόνες,οι ύμνοι,αι ιεραί ιστορίαι,τα πρακτικά των Συνόδων,όλα είναι γεγραμμένα Ελληνιστί.Η σοφία του Θεού και της πίστεως ημών ο αρχηγός και τελειωτής Ιησούς προστάζει φανερώς εις το θείον αυτού Ευαγγέλιον•Ερευνάτε τας γραφάς,διότι εις αυτάς θέλετ’ευρεί την αιώνιον ζωήν «ότι εν αυταίς ζωήν ευρήσετε» πώς λοιπόν ο ορθόδοξος Γραικός δύναται να εξερευνήση τας θείας Γραφάς,και διδαχθή το ύψος των μυστηρίων της πίστεως,χωρίς την είδησιν της Ελληνικής γλώσσης;ή τέκτων μεν,και χαλκεύς και εμβαδοποιός δεν θέλει ποτέ συγχωρεθή να εμβή εις των συντεχνιτών αυτού το σύστημα,χωρίς να μάθη πρότερον της τέχνης του τους κανόνας•ο Χριστιανός δε θέλει συναριθμηθή εις τον χορόν των πιστών,χωρίς να κατηχηθή,τι είναι πίστις,και τι χρεωστεί να πιστεύη;Αλλά φευ!δεν δύναμαι να κρύψω τους στεναγμούς,οι οποίοι ταύτην την στιγμήν αναπηδώσιν από το στήθος μου το πράγμα τοιουτοτρόπως γίνεται ήδη•οι περισσότεροι των ομογενών και ομοπίστων αγνοούσι παντάπασι τα Ελληνικά,και ούτε θέλωσι να εκμάθωσιν,ως να είναι παντελώς ανοίκεια και αλλότρια και του γένους,και της θρησκείας αυτών•εάν δε και τινες μάθωσι ν’αναγινώσκωσιν,αναγινώσκουσι τας Γραφάς,ως ανεγίνωσκεν αυτάς ο Άραψ εκεινος ευνούχος της Κανδάκης,χωρίς να εννοώσιν αυτά.«Άρα γε γινώσκεις α αναγινώσκεις;» δυνάμεθα να ερωτήσωμεν και ημείς καθ’ένα από αυτούς,ως εκείνον ο απόστολος Φίλιππος;αλλ’εκείνος μεν,Άραψ ων και ακόμη ακατήχητος και αβάπτιστος,είχεν απολογίαν ευπρόσωπον,οι δε ομογενείς μου,οι φίλοι ομογενείς μου,τους οποίους δεν ετέκνωσεν η αμμώδης και άσχημος Αραβία,αλλ’εγέννησε μεν η καλή και πάγκαρπος Ελλάς ανεγέννησε δε η θεία και ιερά κολυμβήθρα,ποίαν άρα γε απολογίαν δύνανται να είπωσιν;ουδεμίαν!εξ ανάγκης πρέπει να ομολογήσωσιν ότι κωφεύουσι προς την εντολήν του Σωτήρος,προς τας διά των Προφητών λαληθείσας φωνάς του παναγίου Πνεύματος,προς τας συμβουλάς όλων των θεοσόφων της εκκλησίας Πατέρων.

§.δ’.Εάν δε και τινες,βεβυθισμένοι δι’όλου εις το σκότος της αμαθίας,όχι μόνον δεν επιθυμούσιν,αλλά και καταφρονούσι και μισούσι την Ελληνικήν σοφίαν,νομίζοντες αυτήν κακών παραίτιον,προς τους τοιούτους δεν έχει καιρόν ο λόγος να διατρίψη•ικανόν είναι μόνον να ειδοποιήση αυτούς,οποίους ονομάζει το Πνεύμα το άγιον διά του Προφήτου Σολομώντος τους εχθρούς της σοφίας•«Ασεβείς εξουθενήσουσι σοφίαν και παιδείαν» •εις τους ασεβείς μόνους είναι το κακόν τούτον συγχωρημένον,όχι ποτέ εις τους λάτρεις της Σοφίας και του Λόγου του Θεού•ώστε εάν θέλωσι και ούτοι να καταταχθώσιν εις τον επίσημον εκείνον χορόν,ας καταφρονώσι την σοφίαν και τα εκ της σοφίας καλά•και ταύτα μεν προς τούτους.Ο δε αληθής Χριστιανός πρέπει να είναι και πιστός,και γνωστικός κατά τον ιερόν Κλήμεντα•πρέπει και της πίστεως τα άρθρα να γινώσκη καλώς,και την εξωτερικήν σοφίαν να είναι μεμυημένος•το πρώτον,διά την σωτηρίαν του•το δεύτερον,προς οικοδομήν και εαυτού και του πλησίον•διότι είναι βέβαιον,ότι όσαι αιρέσεις και κακοδοξίαι εισέρρευσαν εις την Εκκλησίαν,πολλά ολίγαι προήλθον από κακίαν•αι δε πλειότεραι εγεννήθησαν από αμάθειαν και αμελετησίαν των ιερών βίβλων.Όσον περισσότερον λοιπόν είναι της Ελληνικής γλώσσης εγκρατείς και μελετώσι τα θεία λόγια,τόσον ολιγώτερος είναι ο κίνδυνος να συμβώσι κακοδοξίαι και φρενοβλάβειαι περί την πίστιν.Ή απέβησαν ολίγοι θύματα της εαυτών αμαθείας,όσοι δι’αυτήν έγειναν οπαδοί των κακοδόξων Αρείου,και Νεστορίου,και των λοιπών;Εάν ήσαν ούτοι ωπλισμένοι με των θείων Γραφών και της άλλης σοφίας τα βέλη,δεν επείθοντο τυφλώς εις τους σεσοφισμένους εκείνων λόγους,αλλά πάραυτα κατεπολέμουν αυτούς πριν επινεμηθή και εις άλλους το νόσημα,καθώς έκαμαν ύστερον οι σοφοί της Εκκλησίας ιεράρχαι,και γενναίοι της πίστεως πρόμαχοι και τρισαριστείς.Ο αληθής και τέλειος Χριστιανός πρέπει να μιμήται τον πατριάρχην Ιακώβ αλληγορικώς•καθώς εκείνος ενυμφεύθη και την πολύτεκνον Λεία,και την εύμορφον Ραχήλ,τοιουτοτρόπως και αυτός να νυμφεύηται και την έξω σοφίαν ως Λείαν,πολλών γνώσεων γεννητικήν,και την έσω,την θειοτάτην,και,κατά την Ραχήλ,δύο μόνον τέκνα,της πράξεως και της θεωρίας,καλλίστην μητέρα•ώστε ούτω συγκεκροτημένος και με της έξω και με της έσω σοφίας τα κάλλη,να αποβή αληθώς τέλειος Ιακώβ,Ν ο υ ς ο ρ ώ ν τ ο ν Θ ε ό ν.

§.ε’.Αλλ’εάν εις πάντα Γραικόν Χριστιανόν είναι απλώς πρεπωδεστάτη και αναγκαία της Ελληνικής γλώσσης η είδησις,πολλώ μάλλον είναι αναγκαιοτέρα εις τον κλήρον,εις τους ιερείς και θεολόγους,οίτινες είναι του Χριστιανικού λαού ποιμένες και κεφαλαί•εάν εις το άλλο σώμα των πιστών είναι αναγκαίον της σοφίας το φως,πολλώ μάλλον εις τους οφθαλμούς,οίτινες μέλλουσι να χειραγωγήσωσιν αυτό εις την της αλήθειας οδόν.Τα Ύψιστα της ιεράς ημών πίστεως μυστήρια μητ’εκφράζονται μητ’ανυμνούνται σεμνότερον και αξιοπρεπέστερον διά τινος άλλης γλώσσης,ειμή διά της υψηλοτέρας παρ’όλας τας άλλας,λέγω της Ελληνικής•ότι το ύψος των θείων της εκκλησίας νοημάτων αναλογεί πολύ με το ύψος των εκφαντορικών αυτής και θεοπρεπεστάτων ονομάτων,ώστε και επί των ιερών προσευχών,και επί των θεολογικών διαλέξεων και συζητήσεων,και επί των καταχητικών και παραινετικών διδασκαλιών,πρέπει ο ιερός ποιμήν να έχη την Ελληνικήν σοφίαν υπηρέτιδα και συμβοηθόν.Δι’αυτής και τας ιεράς εννοίας τρανότερον και εμφαντικώτερον μέλλει να εκφράση,και τα σοφίσματα της πονηρίας ως ιστόν αράχνης να διαλύση,και των πιστών τας ψυχάς ενεργότερον και θερμότερον να βάψη και να στομώση κατά της πλάνης.Τί άλλο παρά της Ελληνικής γλώσσης την είδησιν εβοήθησε τον θείον Αθανάσιον να πραΰνη την ταραχήν της Ρωμαϊκής εκκλησίας,ήτις συνέβη διά την στενήν ως προς την Ελληνικήν,γλώσσαν των Λατίνων,ονομάζουσαν με το αυτό όνομα και την ουσίαν και την υπόστασιν;Τί άλλο παρά την είδησιν της Ελληνικής εβοήθησε τους φωστήρας των ιερών Συνόδων ν’ανακαλύψωσι το ο μ ο ι ο ύ σ ι ο ν,πανούργον σόφισμα του Αρείου,με το οποιον έσπευδε να υποσκελίση των απλουστέρων τας ψυχάς;Τι του Νεστορίου το χ ρ ι σ τ ο τ ό κ ο ν;Τί των εικονομάχων το λ α τ ρ ε υ τ ι κ ώ ς;Τι άλλα μύρια σοφίσματα και φανερά και κρυπτά των πανούργων αιρετικών και αθέων;Η Ελληνική γλώσσα είναι η Πηλιάς,η μελία της Εκκλησίας,το δόρυ το στιβαρόν το οποίον πρέπει να κρατή πας ιερωμένος,και εξαιρέτως πας κήρυξ του θείου λόγου.Ναι λέγω,ο ιεροκήρυξ,μάλιστα,ο ιεροκήρυξ,όστις ακαπηλεύτως μέλλει να πραγματευθή την σωτηρίαν των Χριστιανικών ψυχών,και με την ενεργόν πειθώ να επιστρέψη τους αμαρτωλούς από της αμαρτίας τας ανοδίας,να ενισχύση τους εναρέτους εις τους άθλους της αρετής,να προαγάγη τους αγίους εις το ύψος της αγιότητος•ούτος ο θεσπέσιος ανήρ εάν μέλλει τω όντι να φανή του μεγάλου επαγγέλματος αυτού άξιος,πρέπει να είναι του Ελληνικού λόγου εγκρατέστατος.Διότι πώς μέλλει να χρωματίση τα της ιεράς ηθικής αξιώματα με τα αναγκαία χρώματα τα ρητορικής,και να πυρώση των ακροατών τας ψυχάς με το σωτηριώδες πυρ των παθών,χωρίς τους κεραυνούς του Ρήτορος Δημοσθένους;Πώς να ημερώση και να καταπραΰνη των διεφθαρμένων καρδιών τας ατάκτους κινήσεις,χωρίς του καλού γέροντος Ισοκράτους την ιλαράν και σειρηναίαν φωνήν;Ή πού αλλού ελπίζει να διδαχθή την ευγλωττίαν,ειμή εις τους πατέρας της γλώσσης;Τούτο γνωρίζοντες καλώς οι θείοι Πατέρες,έγειναν της σοφίας νυμφίοι,και την Ελληνικήν εσπούδασαν ακριβώς,και τας βίβλους των παλαιών της Ελλάδος σοφών ανείλιττον συνεχώς.Ανεγίνωσκε τους Θουκυδίδεις και Ξενοφώντας ο μέγας Βασίλειος,και τόσον ετίμα τους άνδρας,ώστε πολλάς αυτών γνώμας και φράσεις αντέγραψεν εις τους ιερούς αυτού λόγους,και την Ομήρου ποίησιν αρετής διδασκαλίαν ωνόμασεν.Ανεγίνωσκε τους Πλάτωνας και Αριστοτέλεις ο θείος Γρηγόριος,και πυκνά επροσκάλεσεν αυτούς μάρτυρας εις τα εαυτού υψηλά συγγράμματα.Είχεν ανά χείρας πάντοτε τους γλαφυρωτάτους των ρητόρων ο θείος Χρυσόστομος,και μεφράσεις και γνώμας εκείνων εστίλβωσε και κατεπλούτισε τας θελκτικωτάτας αυτού ομιλίας,ώστε και Δημοσθένης των Χριστιανών ωνομάσθη.Σιωπώ τους Αλεξανδρέων και Νυσσαέων φωστήρας,ούτε θέλω ν’αναφέρω τους ιερούς Αυγουστίνους και Ιερωνύμους,σοφούς της Ρωμαϊκής Εκκλησίας πατέρας,οίτινες επαινούσι και συνιστώσι την Ελληνικήν γλώσσαν ως αναγκαίαν.Δεν δύναμαι όμως να σιωπήσω και του διδασκάλου των εθνών,του θειοτάτου των αποστόλων Παύλου,την προς τους σοφούς Έλληνας κλίσιν τε και υπόληψιν,δι’ην ηξίωσε να καθιερώση στίχους ολοκλήρους του Επιμενίδου,του Πινδάρου,του Ευριπίδου,μεταχειρισθείς αυτούς ως περισσότερον βάρος της ευαγγελικής αυτού πειθούς•αλλά και ο θείος ευαγγελιστής Λουκάς ανέφερε του Αράτου ημίστιχον όλον αυτολεξεί.

§ ς’.Συμβάλλει δε η Ελληνική γλώσσα εις τον περί θρησκείας λόγον,όχι μόνον ως χορηγητική φράσεων διηρημένων,και καλών και προσφυών ονομάτων,αλλά και ως νοημάτων επεξεργαστική,και ποριστική πολλών ηθικών και μεταφυσικών ιδεών•διότι πολλά της εξωτερικής φιλοσοφίας συμφωνούσι μετά της υψηλής και μυστικωτέρας,της εκκλησιαστικής,καθώς άριστα παρετήρησεν ο σοφώτατος Κλήμης ο Αλεξανδρεύς διά τούτο και ο Πλάτων θείος επωνομάσθη και ο Μωϋσής αττικίζων,διά το θεοπρεπές πολλάκις των εννοιών και σύμφωνον προς πολλά δόγματα της αγίας Γραφής.Και άλλα δε πολλά και πρακτικά και λεκτικά παραδείγματα των Ελλήνων φαίνονται σχεδόν αδελφά προς διαταγάς εκκλησιαστικάς,καθώς αποδεικνύει διά μακρών ο Ιεροφάντωρ των Καισαρέων ποιμήν.Εντεύθεν γίνεται φανερόν πόσον πτωχός γνώσεων είναι ο εκκλησιαστικός εκείνος,όστις δεν είναι πεπλουτισμένος,ως πρέπει,με της Ελληνικής γλώσσης τους θησαυρούς•καθώς εξ εναντίας είναι χαρά και σωτηρία του Χριστιανικού λαού ο Ιεροδιδάσκαλος εκείνος,όστις έχων της Ελληνικής στωμυλίας την δύναμιν,από του ιερού άμβωνος πλατύνει και διαλευκαίνει πολλά χωρία της θείας Γραφής,και με των Πλατώνων και Ξενοφώντων την γλυκύτητα και εμμέλειαν γλυκύνει και ιλαρύνει το στυφόν και σκυθρωπόν των μεταφυσικών εννοιών,χρίων τα χείλη του ποτηρίου των αυστηρών αυτού συμβουλών με το Υμήττειον μέλι.Είναι λοιπόν,είναι λέγω,πάσα ανάγκη να σπουδάζη επιμελώς την Ελληνικήν γλώσσαν και ο ιερός του κλήρου χορός,και πας απλώς ορθόδοξος Γραικός,ως γλώσσαν της αγίας ημών Εκκλησίας,ως της πίστεως πρόβολον,και πάσης πλάνης αναιρετικήν,ως άριστον χειραγωγόν και διά τον νουν και διά την λέξιν εις της μυστικής και θειοτέρας φιλοσοφίας τα άδυτα.

§.ζ’.Εις δε την εξωτερικήν φιλοσοφίαν ποίον άραγε άλλον παρά ταύτην ασφαλέστερον και ειδημονέστερον θέλομεν ευρεί οδηγόν;Είναι πράγμα ομολογούμενον,χρείαν αποδείξεως δεν έχει,ότι πάσης επιστήμης και τέχνης τεχνίται και διδάσκαλοι εχρημάτισαν οι περικλεείς ημών προπάτορες•αυτοί και την φιλοσοφίαν εξεύρον,και πρώτοι φιλοσοφίαν ωνόμασαν•διότι όσα προ τούτων ευρέθησαν υπό των αρχαιοτέρων εθνών,δεν ήσαν ειμή σκιά της φιλοσοφίας και ατελή της ανάγκης και της νηπιώδους,να είπω ούτως,των πρώτων ανθρώπων περιεργίας έκγονα.Ταύτα δε παραλαβόντες οι Έλληνες με την δαιμονίαν οξύτητα του ιδίου νοός ηύξησαν και επολλαπλασίασαν,εφευρόντες και εφ’εαυτών και όσα μητ’ωνειρεύθησαν τα σοφώτερα της αρχαιότητος έθνη.Και δικαίως λοιπόν μήτηρ και τροφός των επιστημών,και της των λόγων δυνάμεως και είναι και λέγεται η Ελλάς.Η Ελλάς διωρίσθη υπό της φύσεως να γείνη της εστίας σοφία και των Μουσών καταγώγιον•διότι καθώς έκαστον των άλλων εθνών ανεδείχθη επιτήδειον εις μίαν τινα εργασίαν,οι Φοίνικες και Αιγύπτιοι εις θαλασσοπλοΐαν και αργυρολογίαν,οι Σκύθαι εις την τοξικήν,οι άλλοι βάρβαροι εις την θηριώδη πολεμικήν,και άλλοι εις άλλα,έκαστος κατά τας κράσεις και τα ήθη και τους τόπους της κατοικίας αυτών,τοιουτοτρόπως οι Έλληνες επέδοσαν κατ’εξοχήν εις τους λόγους και την σοφίαν,εξ ης εγεννήθη της Ελλάδος η ευτυχία και δόξα,και έλαμψαν εξ αυτής Ήρωες,Φιλόσοφοι,Στρατηγοί,Νομοθέται,Ρήτορες,Ποιηταί,τεχνίται τόσοι και τοιούτοι,ώστε εχρημάτισαν όλων των αιώνων το θαύμα.Εάν είναι λοιπόν πάσης σοφίας μόνοι πατέρες οι Έλληνες,έπεται εξ ανάγκης ότι και η γλώσσα αυτών είναι φιλοσοφικωτάτη,ως πλουσιωτάτη και πλήρης ιδεών,τα οποία είναι της φιλοσοφίας το υποκείμενον.Και ως τοιαύτην λοιπόν πρέπει να σπουδάζωμεν αυτήν,εάν θέλωμεν να μετέχωμεν της φιλοσοφίας•επειδή πού αλλού θέλομεν ακριβέστερον διδαχθή τα αρχαία κάλλη της μεταφυσικής και διαλεκτικής,ειμή εις τον Αριστοτέλην;Τίνος άλλου παρά του ανδρός τούτου τα πολιτικά και όσα είπε περί ηθών και παθών είναι της πολιτικής τα θεμέλια;ΟΙ πλέον ενδοξότεροι νομοθέται εσεβάσθησαν τα εμβριθέστερα και αξιολογώτερα των περί πολιτείας και νόμων του θείου Πλάτωνος συγγραμμάτων•και πολλαί βασιλείαι και πολιτείαι πολλούς των νόμων αυτού τρισευτυχώς μετεχειρίσθηκαν.Η Αστρονομία,η Γεωμετρία,η Μαθηματιή όλη αγαλλομένη φέρει ως λιθοκόλλητον στέφανον τα ονόματα του Ευκλείδου,του Αρχιμήδους,του Πτολεμαίου,και των λοιπών Ηρώων,και τα συγγράμματα αυτών πολυτιμότατα νομίζει κειμήλια.Η Γεωγραφία καυχάται διά τους Σκύλακας,Στράβωνας,Παυσανίας,Διονυσίους και εις αυτών τα πονήματα ευγνωμόνως ομολογεί την επίδοσίν της.Η Φυσιολογία εχάραξεν εις κυπαρισσίνας μνήμας,με χρυσούς χαρακτήρας των Εμπεδοκλέων,και Αναξαγορών,και Δημοκρίτων,και των άλλων διδασκάλων αυτής τα ονόματα,και υπόσχεται αψευδώς να ξεναγήση εις την μεγαλοπρεπή της φύσεως θεωρίαν τους,όσοι μελετήσωσι των πατέρων της φυσικής Ιστορίας Αριστοτέλους και Θεοφράστου τα συγγράμματα.Όλη της ηθικής η σεμνότης λάμπει ζωηρώς εις τον σεβασμιώτατον Πλούταρχον•διότι ούτος είναι ο δεύτερος μετά τον δαιμόνιον Σωκράτην αληθινός αυτής εραστής•χωρίς τούτου τα συγγράμματα,την μόνην της πολυμαθείας βιβλιοθήκην,πώς θέλει τις ορθοποδήσει εις τας ακανθηράς του βίου οδούς;Σε δε,θειότατε Κώς γέρον Ιππόκρατες,και τον αξιώτατον οπαδόν σου και υπομνηματιστήν Γαληνόν,και Αρεταίον της αρετής σου τον εραστήν,όστις δεν εκλέξη διδασκάλους διά βίου,και δεν θρέψη τον νουν με τας από των μεγαλοφυεστάτων ημών συγγραμμάτων αποφερομένας απορροίας,πώς πότε θέλει τολμήσει να καυχηθή,ότι εμυήθη τα όργια της σωσανδρικής τέχνης,και έλαβεν από του Απόλλωνος την χείρα της δάφνης τον στέφανον και της πανακείας την ράβδον;Αλλά τί να είπω περί της Οικονομικής;τί περί της Στρατηγικής;τί περί Κριτικής;τί περί της των καλών εν γένει λεγομένων τεχνών φιλοσοφικής θεωρίας,καθ’ην επέδοσαν εξαισίως οι αμίμητοι Έλληνες;Οι Έλληνες εχρημάτισαν το μόνον εκείνο έθνος,το οποίον η φύσις ώδινε πολλούς αιώνας,και αφ’ου εγέννησεν αυτό,ώμοσεν ότι άλλο τόσον ευφυές ποτέ δεν θέλει γεννήσει.Οι Έλληνες και μόνοι και πρώτοι και επενόησαν και εδίδαξαν και τα τίμια και τα καλά της φιλοσοφίας,και καθ’ημέραν εις ταύτην οδηγούσιν ημάς διά των αθανάτων συγγραμμάτων αυτών•ας προχωρήσωμεν περαιτέρω.

§.ή’.Των κεκρυμμένων εις τας πτυχάς της ψυχής εννοιών σημεία πρώτιστα είναι οι λέξεις και οι φωναί,ότι ταύτας η παντεχνήμων φύσις εδίδαξε τους ανθρώπους,θεία τω όντι της αγνοίας αλεξητήρια και γενναία επιβοηθήματα,ίνα εξαγγέλλωσι προς αλλήλους τας ιδίας εννοίας με τόσην ευκολίαν και ταχύτητα,με όσην τα νοούμενα καταβαίνουσιν εις την γλώσσαν από τον νουν.Όσον δε περισσότεροι και ποικιλώτεροι όροι περιέχονται εις μίαν τινα γλώσσαν,τόσον περισσότερα είναι τα σημαινόμενα,και τόσον περισσότερον ακολούθως αυξάνει και γίνεται πολύχους η γνώσις των όντων εις τον ειδήμονα της γλώσσης εκείνης,και η νοητική δύναμις της ψυχής πλατύνεται,και η κρίσις γίνεται ορθοτέρα,και η απόφανσις ασφαλεστέρα,και η περί την φιλοσοφίαν σπουδή τελειοτέρα και επιτυχεστέρα.Διότι ο από βρέφους άπειρος και εστερημένος ιδεών άνθρωπος,έξωθεν αποκτών κατά μικρόν τας εννοίας,όσον πλειοτέρους αγγέλλους των εννοιών,οίτινες είναι αι λέξεις,πλουτήση,τόσον και περί την γνώσιν των όντων γίνεται πλουσιώτερος,ούτε είναι ποτέ δυνατόν να συναφθή πλούτος εννοιών με γλώσσης πτωχείαν.Μαρτύριον δε του λόγου έχομεν τους πολυγλώσσους άνδρας και επομένως πολυμαθείς,και εκ του εναντίον πάλιν μέρους τους απαιδεύτους και αγλώσσους,και διά τούτο ολιγομαθείς•και τέλος αυτά τα βρέφη,των οποίων αι γνώσεις αυξάνουσιν αναλόγως προς τας εις την μητρικήν γλώσσαν προόδους.Τώρα ερωτώ πάντα φρόνιμον,ίνα μοι είπη,ποά ποτε γλώσσα δύναται να καυχηθή ότι είναι χορηγητικωτέρα εννοιών και του νοός οξυντικωτέρα και προς επιστήμην και φιλοσοφίαν επιτηδειοτέρα παρά την Ελληνικήν;Όλοι οι αληθινοί φιλόλογοι της σοφής Ευρώπης,όσοι και τας φαραγγώδους ερήμους της γλώσσης των Χαλδαίων και Σύρων επάτησαν,και τα τραχέα και ακανθώδη χωρία της των Περσών και Αράβων και Ραββίνων και των άλλων Ασιατικών εθνών περιήλθον,και τας πλατείας και καλάς πεδιάδας των Ευρωπαϊκών διαλέκτων περιηγήθησαν,εις μόνον τον ευρυχωρότατον και πολυανθέστατον κήπον της Ελληνικής γλώσσης ευχαριστήθησαν.Και παρά πάσας τας άλλας αυτήν υπερύψωσαν,ως γλώσσαν αληθώς της φιλοσοφίας,και με ποικίλους και ακριβεστάτους όρους ερμηνεύουσαν και σαφηνίζουσαν θαυμαστώς τας ιδέας των όντων•και λοιπόν αναμφιβόλως,όσον ακριβέστερον και εντελέστερον μανθάνομεν τους όρους αυτής,τόσον περισσοτέρας ιδέας συνάγομεν,και τόσον αληθέστερον φιλοσοφούμεν.

§.θ’.Αλλά φθάσας εις τούτο το μέρος του λόγου,αδυνατώ να κρύψω την χαράν της ψυχής μου,μεθ’ης βλέπω,ότι παντάπασι σχεδόν εξέλιπε την Ελλάδα το κόμμα των αφιλοσόφων εκείνων της Ελληνικής γλώσσης εξηγητών και διδασκάλων,οίτινες μέχρι τινος νομίζοντες πολλούς όρους της Ελληνικής γλώσσης συνωνύμους,μετεχειρίζοντο αυτούς και εις το γράφειν και εις το λέγειν αδιαφόρως,μη φροντίζοντες ν’ανακαλύψωσι την αληθινήν αυτών σημασίαν.Εξήγουν λόγου χάριν το υπάρχει διά του είναι,το ευφυΐα διά του αγχίνοια,το κύει διά του γεννά,το θεωρώ διά του βλέπω,και εις άλλα τοιαύτα προφανέστερα περιέπιπτον αμαρτήματα,διά την επιπόλαιον και αφιλόσοφον μάθησιν της γλώσσης,ήτις και αυτή προήλθεν εκ της κακίστης συνηθείας,ην η βαρβαρότης εδίδαξε τους προγενεστέρους,να επισωρεύωσι πολλάς λέξεις εις μίαν και μόνην,οπόταν ηρμήνευον,παντάπασιν ασυμφώνους προς της ερμηνευομένης την έννοιαν,και τοιουτοτρόπως να συγχέωσι των δυστυχών μαθητών της ιδέας.

§.ί.Οι σημερινοί διδάσκαλοι της Ελλάδος,αξίως του κοινωφελούς αυτών επαγγέλματος,εγνώρισαν,ότι αι λέξεις ετάχθησαν εις πάσαν γλώσσαννα σημαίνωσι διακεκριμένως εκάστη χωριστόν τι σημαινόμενον,και τούτο μάλιστα επικρατεί εις την Ελληνικήν,ήτις είναι των γλωσσών όλων η ακριβεστάτη και οξυτάτη.Είδον εκ πείρας,ότι ολιγώτατοι συνώνυμοι όροι απαντώνται εις αυτήν,συγκρινόμενοι προς την πολυάριθμον πληθύν των άλλων όρων,και αυτών δε τούτων των συνωνύμων εύρηκαν πολλάκις διάφορον την χρήσιν εις τους ενδόξους και δοκίμος συγγραφείς.Τίς των αφιλοσόφων της γλώσσης ερμηνευτών ήθελε πιστεύσει,ότι το βαδίζει και το πορεύεται,συνώνυμα όντα,εκλαμβάνονται ενίοτε διαφόρως;και όμως το παράδειγμα ευρίσκεται εις τον Ξενοφώντα.Διά τούτο φίλοι νέοι,όσοι την πατρικήν ημών γλώσσαν εις το Γυμνάσιον τούτο διδάσκεσθε,πρέπει αναγκαίως να ευρίσκητε την ακριβή και γνησίαν εκάστης λέξεως σημασίαν,και όταν ερμηνεύητε,να αντιτάττητε την αντίστοιχον εις την σημερινήν ημών γλώσσαν ή αν τοαύτη δεν ευρίσκεται,να εξηγήτε διά παραφράσεως την λέξιν.Τούτο πρέπει να κάμνητε,εάν μέλλητε να κατορθώσητε τι γενναίον και της των προγόνων δόξης άξιον.Όστις,φίλοι δεν μάθη να καταλαμβάνη τας κυρίας σημασίας των ονομάτων,και τα πράγματα αγνοεί καλώς να μεταχειρισθή.Η γνώμη αύτη δεν είναι ιδική μου•εθέσπισεν αυτήν αυτή η φιλοσοφία διά των αθανάτων στομάτων των προγόνων ημών.Αλλ’ας επιστρέψωμεν πάλιν εις τον προκείμενεν του λόγου σκοπόν.

§.ια’.Η ακριβής παρατήρησις και ερμηνεία της Ελληνικής γλώσσης δύναται προσέτι να χρησιμεύση και κατά λέξιν μερικώς ως κλεις των επιστημών,δι’ης δύναται τις ευκόλως να εισχωρήση εις τα τούτων άδυτα•διότι αναγκαζόμενοι να εξηγήσωμεν Ελληνικάς λέξεις δι’άλλων της κοινής ημών γλώσσης,επειδή πολλάκις δεν ευρίσκομεν ακριβώς αντίστοιχον,ζητούμεν να μάθωμεν το σημαινόμενον πράγμα,και ούτω φιλοσοφούμεν,λαμβάνοντες αυτού διακεκριμένην ιδέαν.Τοιουτοτρόπως εις τας λέξεις σώμα,ουσία,μη έχοντες να αντιτάξωμεν άλλας ισοδυνάμους,σπουδάζομεν να παραστήσωμεν εις τους σπουδαστάς της Ελληνικής αυτό των λέξεων το σημαινόμενον•βλέποντες λόγου χάριν,ότι σώμα δεν είναι μόνον το κορμίον,αλλά και τράπεζα,και πέτρα,και άλλα,λαμβάνομεν διά της λέξεως ταύτης την ιδέαν όντος τρεις έχοντος διαστάσεις,ήτις εφαρμόζει εις όλα τα σώματα•και πάλιν η λέξις ουσία μανθάνομεν ότι δεν σημαίνει μόνον τα σωματικά,αλλά και τα άϋλα και αόρατα όντα,λέξις ούσα γενικωτέρα παρά το σώμα•και επί των άλλων επιστημονικών λέξεων ωσαύτως.Εντεύθεν λοιπόν αποκτώμεν τας περισσοτέρας των φιλοσοφικών ιδεών•εντεύθεν μανθάνομεν τι είναι γένος,τι είδος,τι ουσία,τι συμβεβηκός,τι δυνατόν,τι ενδεχόμενον και τα τούτων όμοια•εντεύθεν συντόμως όσα με με πολλούς κόπους η Μαθηματική,και Λογικά,και Μεταφυσική σπουδάζουσι να διδάξωσι δι’ορισμών•ώστε τα των Ελλήνων μειράκια μανθάνουσιν αναιπαισθήτως να συνομιλώσι με την Δέσποιναν φιλοσοφίαν,πριν καταγραφώσι εις τω ιδίων αυτής θεραπόντων τον χορόν.

§.ιβ’.Αλλά τίς η χρεία να ενοχλώ διά μακρών λόγων τας υμετέρας ακοάς,εν ω είναι δυνατόν να καταντήσω συντομώτερον εις του ζητουμένου το τέλος;Η Ελληνική γλώσσα,ω άνδρες,μάς οδηγεί εις την φιλανθρωπίαν και αρετήν,ήτις είναι της φιλοσοφίας ο μόνος σκοπός•διότι όστις,εκμαθών αυτήν ακριβώς,καταλαμβάνει ορθώς τους παλαιούς συγγραφείς,ούτος αποκτά την καλλίστην και τελειοτάτην επιστήμην διά τον κοινωνικόν βίον,εξ ης εκπηγάζουσιν όλαι αι πράξεις της αρετής.Αύτη στολίζει ημάς με φρόνησιν και πολυπειρίαν των ανθρωπίνων πραγμάτων,διά των οποίων περιέχει σοφωτάτων υποθηκών και παραγγελμάτων.Δεν είναι ανθρώπινος αισθητική ψυχή,ήτις δεν συλλαμβάνει τα σπέρματα του προς τον Θεόν ημών χρέους,του προς εαυτούς,του προς τον πλησίον,από μόνα τα φιλοσοφικά αποφθέγματα•τίς των οπωσδήποτε πεπαιδευμένων δεν ενθυμείται με πολλήν την ψυχής του κατάνυξιν τας αειμνήστους εκείνας φωνάς•Θεόν σέβου•πρόνοιαν τίμα•νόμοις πείθου•γνώθι σαυτόν•γονείς αιδού•υιούς παίδευε•φίλους ευνόει•έχθρας διάλυε•κακίαν μίσει•αρετήν άσκει•προγόνους στεφάνου•θνήσκε υπέρ πατρίδος•καιρόν γνώθι.Αλλά τί κάμνω;πώς με την μικράν κοτύλην της γλώσσης μου θέλω να μετρήσω τηνθάλασσαν των Ελληνικών γνωμών,εξ ης πηγάζουσι πάντες μεν ποταμοί,πάσαι δε βρύσεις της ανθρωπίνης ευδαιμονίας;Μούσαι,της Ελληνικής σοφίας έφοροι και προστάτιδες,σεις με τας ιλαράς και θεσπεσίους πνοάς σας εντυπώσατε εις των ακροατών μου τας φρένας των φιλοσοφικών αποφθεγμάτων το όφελος,το οποίον τρυγώσιν,όσοι μετά προσοχής αναγιγνώσκουν αυτά.Άπολλον αργυρότοξε,Μουσηγέτα!θέρμανον των ομογενών μου τα στήθη με της σοφίας σου τας ακτίνας,ίνα συγχρωτίζονται καθ’ημέραν με των αθανάτων προπατόρων τα λείψανα•εξ ων αποφέρεται της αρετής ο ευώδης ατμός.Ω!ποία ευτυχία,εγκύπτων τις εις τα συγγράμματα των Ξενοφώντων,των Πλατώνων,των Πλουτάρχων,των Ηροδότων,να εμφύηται εις τας υψηλάς αυτών εννοίας,και να νοή μετά τόσων πολλών και μεγάλων ανδρών•να βλέπη αυτούς πράττοντας,να ακούη κρίνοντας,να περιεργάζηται χαίροντας,λυπουμένους,κατορθούντας,δυστυχούντας,καταπίπτοντας,φιλοσοφούντας!Ω!ποία ευτυχία να διδάσκεται την φιλανθρωπίαν εκ των ρήσεων των νομοθετών•και ούτω μάλιστα διεκρίνοντο οι Έλληνες από των Βαρβάρων•να θησαυρίζη την αλήθειαν και κρίσιν εκ των εμβριθεστέρων ιστορικών•την σωφροσύνην από τα εξιστορούμενα παραδείγματα,γινόμενος αυτός φρονιμώτερος από των άλλων τα πάθη•και αισθανόμενος μεν από τα παρελθόντα,κρίνων δε περί των μελλόντων τα πρόσφορα.Οι άνθρωποι,φίλοι μου ομογενείς,πάντοτε και πανταχού και ήσαν και είναι και θέλουσιν είσθαι οι αυτοί•γνωρίζονται όμως ευκολώτερον εις των παλαιών τα συγγράμματα•διότ εκείνοι εζωγράφησαν τα ήθη και τους χαρακτήρας,τας αρετάς και τας κακίας των ανθρώπων εντελέστατα,και ζωηρότατα.Ο τότε βίος ήτο απλούστερος,ελευθερώτερος,ηθικώτερος•παντού όπου έστρεφον τους οφθαλμούς των οι δαιμόνιοι άνδρς εκείνοι,έβλεπον πράγματα μεγάλα,ελεύθερα,λαμπρά διά την αρετήν του αιώνος αυτών.Εξ ανάγκης λοιπόν υψώνετο και ο νους αυτών•και τούτο ενεχάραξεν εις τα συγγράμματα αυτών μέγα τι και υψηλόν και εξαίσιον,το οποίον διεγείρει προς τα καλά των προσεκτικών αναγνωστών τας καρδίας.

§.ιγ’.Αλλά παρ’ολίγον κινδυνεύει να με διαφύγη το κυριώτερον και αναγκαιότερον.Όμηρε,της Ελληνικής σοφίας ωκεανέ,και γενεσιουργέ και διδάσκαλε της αρετής υψηλότατε,ίλεως ας είναι εις εμέ η ιερά σου σκιά,διότι πολλών άλλων ύστερον σε ωνόμασα,το πρώτιστον καύχημα του Ελληνικού γένους.Συ πάτερ τρισσέβαστε,συ και ο λοιπός των μαθητών σου και οπαδών,των άλλων Ποιητών ο χορός,κρύψαντες σοφώς την αηδίαν των συμβουλών υποκάτω της γυκύτητος των μύθων και μέτρων και ωδών,ως έμπειροι των ανθρωπίνων καρδιών ιατροί,κιρνάτε το νέκταρ της αρετής εις τους,όσοι μελετώσιν υμάς,και δημιουργείτε αυτούς ανεπαισθήτως καλούς και χρηστούς πολίτας•τα ημέτερα ποιήματα επίσης με τους ορθώς κειμένους νόμους ωφελούντα των ανθρώπων το γένος,υπερτερούσιν όμως πάρα πολύ,καθότι έχουσιν αναμεμιγμένον το καλόν μετά του ηδέος•διότι όσα οι νόμοι προστάσσουσιν αυστηρώς,και κατ’ανάγκην εγγράφουσιν εις τας ημετέρας ψυχάς υπηρέτη μεταχειριζόμενοι τον φόβον,ταύτα ομαλώς και υγρώς εντυπόνει η θεσπεσία πειθώ των υμετέρων λόγων,χαίροντα οδηγούσα τους ανθρώπους εις τον δρόμον της αρετής.Ιδού η αιτία,φίλοι ομογενείς,διά την οποίαν οι σοφοί προπάτορες ημών,έξω των εις το θέατρον καθ’ημέραν διδασκομένων λαμπρών ποιημάτων,ανεγίνωσκον κατά πάσαν πενταετηρίδα των Παναθηναίων δημοσία τον Όμηρον,ωσαύτως και τον Τυρταίον εις τους προσήκοντας καιρούς•και τους άλλους ποιητάς ομοίως,ίνα ρυθμίζωσι τα ήθη των νέων,και παρορμώσιν αυτούς εις αρετήν,και διά τούτο λοιπόν είναι αναγκαιοτάτη και εις ημάς η ανάγνωσις των Ποιητών εις αυτήν ην έγραψαν απαράμιλλον γλώσσαν.Εις μάτην ελπίζουσιν,όσοι δεν καταλαμβάνουσιν αυτούς Ελληνιστί,να κατανοήσωσι το κάλλος αυτών ακριβώς εις ξένην τινα γλώσσαν μεταφρασμένον•τούτο εννοείται και δι’όλους τους δοκίμους Έλληνας συγγραφείς.Διότι λόγος τις όταν μεταφράζηται εις άλλας φωνάς,παρά την γλώσσαν εις ην εγράφη,σπανίως διασώζει το ακριβές και ακίβδηλον της γνησίας εννοίας διά τας πυκνάς των μεταφραστών παρατροπάς και εξαλλοιώσεις,όπως το ύδωρ,όπερ ως επί το πλείστον,μόνον εις την πηγήν διασώζει την αληθινήν γεύσιν και ποιότητα,αφού δε διαρρεύση ποσόν τι διάστημα διά τινων αυλακίων και υδραγωγών,μεταλαμβάνει από της εκείνων ποιότητος.Έπειτα και αυτό το ύψος των φράσεων της Ελληνικής γλώσσης,και των λέξεων αυτής η απαράμιλλος πολλάκις δύναμις είναι αδύνατον να εκφρασθή δι’οποιασδήποτε άλλης διαλέκτου•διά τους ποιητάς λοιπόν μόνους,εάν και άλλων σοφών συγγραμμάτων ηθέλαμεν απορεί,διά μόνους,λέγω,τους Ποιητάς έπρεπεν εξ ανάγκης να μανθάνωμεν την Ελληνικήν γλώσσαν,και να διδασκώμεθα δι’αυτής μεθ’ηδονής τα καθήκοντα.Εν ω δε όχι μόνον δαιμονιώτατοι ποιηταί,αλλά και συγγραφείς άριστοι παρίστανται έμπροσθεν ημών,έτοιμοι πάντοτε να χειραγωγώσιν ημάς εις της φιλοσοφίας και αρετής τους λειμώνας,τίς πλέον απολογία μένει εις τους αμελουντας την μάθησιν της προπατορικής γλώσσης,και διά τουτο και από την Ελληνικήν σοφίαν πλανωμένους μακράν και νοούντας ατελώς,και λαλούντας βαρβαροφώνως;Ως να κατάγωνται όχι από Ομήρους ακά πΛάτωνας,αλλά από Κάρας και Γότθουε και Σκύθας,άμοιροι μεν και εστερημένοι πάντωντων καλών οι πλειότεροι.Τινες δε χαίνοντες απειροκάλως και μικροψύχως,Έλληνες άνδρες,εις όσα καλά καυχώνται τα σημερινά σοφά της Ευρώπης έθνη,(άτινα και αυτά εκείνα ομολογούσιν,ότι παρέλαβον αυτά από τους Έλληνας) •και ταύτα βαρβαροφώνως,αν ποτέ τύχη,εις την σημερινήν ημών γλώσσαν μεθερμηνεύοντες,και πωλούντες ως νεοφανείς αώρους οπώρας,όσους καρπούς εθησαύρισε δι’αυτούς προ πολλών αιώνων των προγόνων ημών η σοφία.Είναι αληθές,ότι η καθομιλουμένη ημών γλώσσα είναι διεφθαρμένη,αλλ’ωσαύτως είναι αληθές,ότι η διόρθωσις αυτής πηγάζει από την μητέρα της την Ελληνικήν.Τίς ποτε φρόνιμος δύναται ν’αμφιβάλη ότι η διορθόνουσα και πλουτίζουσα τον νουν γλώσσα,εκείνη μόνη δύναται να διορθώση και πλουτίση και πτωχήν τινα διάλεκτον,όταν είναι μάλιστα συγγενής αυτή;

§.ιδ’.«Ακάμας χρόνος,
Περί γ’αεννάω ρεύματι φοιτά,
Τίκτων αυτός εαυτόν».
Ούτω φυσιολογεί η τραγωδία περί του πανδαμάτορος χρόνου αληθέστατα και σοφώτατα•διότι ο ανάλγητος ούτος και άγριος τύραννος,επίσης και προς τα καλά και τα μη τοιαύτα αναισθητών,μόνον εαυτόν γεννά και ανανεόνει,τα δε άλλα πάντα συντροφευόμενος από μυρία στρατεύματα περιστάσεων,διαφθείρει και μεταβάλλει και μυρίως μεταμορφόνει.Την θηριώδη ταύτην,ω άνδρες,ορμήν του χρόνου δεν ηδυνήθησαν ούτε αι γλώσσαι των ανθρώπων να διαφύγωσιν.Έπεσεν η παλαιά των Ασσυρών γλώσσα,και μόλις ήδη και αυτά τα ερείπιά της διακρίνονται από τους σοφούς.Έχασεν η Εβραϊκή την ευφράδειαν εκείνης,μεθ’ης εστιχούργουν οι Δαυίδαι,και ενουθέτων θαυμασίως οι Σολομώντες•και θρηνεί μεν εκείνην η Βαβυλών,κλαίουσιν δε ταύτην τα Ιεροσόλυμα.Και η Ρώμη δε και το Λάτιον όλον στενάζει διά την ζημίαν της ευγλωττίας των Βιργιλίων και Κικερώνων,και άλλα έθνη ωσαύτως,άτινα ή παντάπασιν εστερήθησαν την πάτριον αυτών γλώσσαν,ή μετεμόρφωσαν ταύτην και παρήλλαξαν,πολλάς μεν λέξεις απαρχαΐσαντες,πολλάς δε και διαφθείραντες και νεωτερίσαντες•και συμβαίνει άρα και ενταύθα να αληθεύη το του Ομήρου,
οίη περ φύλλων γενεή,τοιήδε δε και γλωσσών.
………………………….η μεν φύει,η δ’απολήγει.

§.ιε’.Της δυστυχίας ταύτης παράδειγμα,ως μη ώφελεν,έγεινε και το γένος το Ελληνικόν•και τούτο κατατρεχθέν υπό τον αγήραστον χρόνον και πολλών περιστάσεων παλιρροίας,και εθνών εφόδους και γειτνιάσεις,έχασε την Αρχαίαν της Αττικής φωνής καλλονήν,και ηναγκάσθη να παραδεχθή εις την γλώσσαν πολλών αλλοεθνών λέξεων επιβλήματα και μολύσματα,και να υπομείνη πολλών και καλών και φράσεων και ονομάτων την ζημίαν και απονέκρωσιν,αλλ’εν όλη ταύτη τη δυστυχία εφύλαξε της γλώσσης τα κυριώτερα μέλη.Και ήτο μεν αξιοδάκρυτος η μέχρι τινος αναισθησία προς την μεγίστην ταύτην πληγήν•αφ’ου δε ήδη,τω Θεώ χάρις,εξύπνησεν η Ελλάς από του ληθάργου της αμαθείας,πρώτη και μεγίστη φροντίς των σοφωτέρων τέκνων αυτής και είναι και πρέπει να είναι της γλώσσης του έθνους η κάθαρσις και τελείωσις,διότι τούτο και μόνον είναι σημείον έθνους εις την σοφίαν προκόπτοντος.Αύτη δε πώς άλλως,ω άνδρες,δύναται να γείνη ποτέ,ειμή διά της ακριβούς μαθήσεως και μελέτης της προπατορικής ημών γλώσσης;Εκείνην παραβάλλοντες και συγκρίνοντες προς την σημερινήν ημών γλώσσαν,γνωρίζομεν επαισθητώς τας ελλείψεις ταύτης και πληγάς και εις το χείρον μεταβολάς,και όσον το δυνατόν σπουδάζομεν να θεραπεύσωμεν αυτάς.Του δε μεγάλου τούτου έργου αρχηγόν και οδηγόν έχομεν τον πάσης τιμής άξιον Αδαμάντιον Κοραήν•εις αυτόν πρώτον χρεωστεί τας χάριτας όλον το Ελληνικόν διά της γλώσσης αυτού την τελείωσιν•διότι πρώτος αυτός ηδυνήθη με της σοφής αυτού κρίσεως τον διορατικώτατον οφθαλμόν να ίδη τον μόνον τρόπον της θεραπείας,και με την ιλαράν των λόγων του πειθώ να υποτυπώση αυτήν και προς τους άλλους πεπαιδευμένους του έθνους.Ευχής έργον ήτο ν’αναλαβη πάλιν το αρχαίον αυτής κάλλος η Ελληνική•τίς είναι τόσον αναίσθητος και σιδηρούς την ψυχήν,ώστε να μη επιθυμή ν’ακούση του Δημοσθένους και Πλάτωνος την μούσαν αναβιώσασαν και λαλούσαν εις τας αγοράς,εις τας κοινάς των Ελλήνων συνελεύσεις,εις τας ιδίας συνδιατριβάς,καθώς και εις τα σχολεία;Αλλά φευ!το πράγμα σχεδόν εξελέγχεται αδύνατον,κατά το παρόν τουλάχιστον,και η περί τούτου σπουδή εξελέγχεται αδύνατον,κατά το παρόν τουλάχιστον,και η περί τούτου σπουδή είναι απλή ματαιοπονία•ο τρόπος του ζην,όλη η δίαιτα και διαγωγή του έθνους,ο αιών αυτός εναντιόνεται προς τούτο μετά μεγάλης ορμής,καθώς πας φρόνιμος νους καταλαμβάνει,και δεν μένει άλλη παραμυθία,ειμή μόνη της ομιλουμένης γλώσσης η διόρθωσις•διότι αύτη είναι η γλώσσα του έθνους,κτήμα αναφαίρετον και αναπόσπαστον αυτού,ήτις να βελτιωθή μεν είναι δυνατόν,όχι όμως και παντάπασι να μεταβληθή εις την αρχαίαν,εν ω είναι τόση η μεταξύ ταύτης και εκείνης διάστασις.Τρόπους δε και μεθόδους της διορθώσεως σοφωτέρους άλλους ούτε έχω,ουτε δύναμαι να συμβουλεύσω,παρ’όσους έδειξεν ο σοφός και σεβάσμιος γέρων εις διάφορα μέρη των συγγραμμάτων αυτού.

§.ις’.Ότι δε η καθομιλουμένη γλώσσα ημών είναι γνησία διάλεκτος της Ελληνικής,θυγάτηρ εύμορφος ευμορφοτάτης μητρός,τούτο γίνεται φανερόν και εις τους ολίγον προσέξαντες τον νουν εις αυτήν Άδικον και παράλογον έργον κάμνουσιν,όσοι καταφρονούντες αυτήν,ως βάρβαρον και μιξοσόλοικον,κρατούσι δι’αμφοτέρων των χειρών της παλαιάς τας λέξεις,και ή μακαρονίζουσιν αθλίως,ή ελληνίζουσιν αηδώς,γινόμενοι και ούτοι και εκείνοι ακατάληπτοι εις το έθνος και πρόσκαιρον εμπόδιον εις την διόρθωσιν της γλώσσης.Ο ζήλος αυτών ίσως είναι θερμότερος,παρ’όσον η κρίσις νοός φρονίμου νομοθετεί.Διατί τάχα νομίζουσι βάρβαρον την γλώσσαν;Διά τους αρχαϊσμούς πολλών της παλαιάς λέξεων,και άλλων μεταβολάς και νεωτερισμούς;αλλά διά τούτο καιρός είναι να ονομάσωσι βάρβαρον και αυτήν την καλλίστην και τρυφώσαν Αττικήν,εις την οποία έγραψε Πλάτων και Δημοσθένης•διότι και αυτή έπαθε πολλάς μεταβολάς,συγκρινομένη ως προς την πρώτην Ιωνικήν,εις την οποίαν έγραψε ο Όμηρος.Άλλη του Ομήρου η γλώσσα,άλλη η μέση Ιωνική επί Σόλωνος,και άλλη η Αττική.Η αυτή μεταβολή δύναται να θεωρηθή και μεταξύ Αττικής και της σημερινής της ημετέρας•η διαφορά είναι,ότι εις εκείνας εγίνετο η μεταβολή από καλού εις καλόν διά την σοφίαν και ευτυχίαν του έθνους,της δ’ημετέρας η μεταβολή έγεινεν από καλού εις το χείρον διά την αμάθειαν και δυστυχίαν και πτώσιν του αυτού έθνους.Ποία δυσκολία είναι να ελπίσωμεν και αυτής την εις το καλόν πρόοδον συγχρόνως με την εις την παιδείαν πρόοδον των ομογενών ημών;Ή ποία από τας σημερινάς σοφάς της Ευρώπης γλώσσας δεν βελτιόνεται επί μάλλον και μάλλον,εν όσω το λαλούν αυτήν έθνος προκόπτει εις την σοφίαν;

§.ιζ’.Εάν πάλιν νομίζουσιν αυτήν βάρβαρον διά τους φορυτούς των ξένων λέξεων,και τας ποικίλας των ιδικών της διαφθοράς,και διά φράσεων πενίαν,αλλ’εδώ είναι το από της μητρός αυτής όφελος.Αύτη δύναται να πλουτίση αυτήν και κατά την ύλην και κατά το είδος,και διά φράσεων λέγω και διά λέξεων πολλών.Η παράθεσις της ομιλουμένης γλώσσης προς την παλαιάν και η ακριβής και μετ’επιστασίας έρευνα των ονομάτων δύναται και τας διεφθαρμένας λέξεις να διορθώση και τας ξένας να εξορίση,και αντ’αυτών τας γνησίας να αντιτάξη.Εάν δε και τινα ονόματα προσεκολλήθησαν ανεξαλείπτως,ή διότι ευρέθησαν υπό των νεωτέρων τα σημαινόμενα πράγματρων ημώνα,ή δι’αλλας αιτίας τινας,δύνανται και ταύτα οι πεπαιδευμένοι του έθνους να ομαλύνωσι και καλλύνωσι,ώστε να γείνωσιν άξια να υιοθετηθώσιν υπό της γλώσσης•ούτως έπραττον και οι σοφοί προπάτορες ημών.Εις την κατ’αυτών εκστρατείαν των Περσών έμειναν πολλαί Περσικαί λέξεις καθώς είναι αι γάζα,παρασάγγης,ακινάκης,Σατράπης,Αγγαρείον,και άλλαι•τόσον όμως ευήχους και καλοφώνους έκαμεν αυτάς των προγόνων η ευαισθησία,ώστε δεν σώζουσι παντελώς ίχνος της Περσικής τραχύτητος.

§.ιη’.Έπειτα η συχνή ανάγνωσις των προπατορικών συγγραμμάτων αναλόγως προς το ύψος των ιδεών,ας θέλει εμφυτεύει εις των επιμελών αναγνωστών τας ψυχάς,θέλει υψόνει και το ύφος της γλώσσης,και των φράσεων τας ιδέας•εις μάτην κοπιά να υψωθή ο κάλαμος ανδρός ταπεινήν και ανελεύθερον έχοντος ψυχήν•διότι δεν έχει να ζωγραφήση άλλο,παρά τας χαμερπείς εννοίας αυτού του γράφοντος,και να δείξη και εις τον χάρτην,όσα η ανελευθερία ενεχάραξεν εις τον εγκέφαλον αυτού.Διά τούτο μάιστα πρέπει να εξασκώνται οι νέοι εις των προπατόρων ημών τα αθάνατα συγγράμματα•εκεί πρώτον θέλουσι πλουτήσει εννοίας υψηλάς,και το ύψος των εννοιών θέλει γεννήσει το ύψος του προφορικού λόγου•εκείθέλει συνειθίσει η ψυχή αυτών να αισθάνηται τα τίμια και καλά,και ακολούθως θέλει παριστάνει αυτά αφελώς,και φυσικώς και τερπνώς•και από του χαρακτήρος του λόγου αυτών θέλει γνωρίζεσθαι η σπουδαία ανατροφή.Διότι το πράγμα ενταύθα αντιστρέφει•το κάλλος και το ύψος της ομιλουμένης ημών γλώσσης γεννάται από του κάλλους και του ύψους των εννοιών,και τούτο πάλιν από του κάλλους και ύψους της αρχαίας Ελληνικής•ώστε όσον επιδώσωμεν εις εκείνην,τόσον θέλομεν τελειοποιήσει την κοινήν ημών γλώσσαν.Εκ της μελέτης των Ελληνικών ιστορικών και ρητορικών και ποιητικών συγγραμμάτων,άτινα προήλθον εκ κεφαλών αισθητικωτάτων των καλών,και είναι τα μόνα αρχέτυπα της κρίσεως των καλών,εκ της τούτων λέγω μελέτης θέλεις μεταφέρει εις του έθνους σου την γλώσσαν,ω φιλόπονε Ελληνική νεολαία,τους τρεις γενικωτάτους χαρακτήρας του λόγου,και τον ευσταθή και βαρύν και φιλάρχαιον και σεμνόν,και τον λιγυρόν και γλαφυρόν και κομψόν,και τον μικτόν εκ των δύο τούτων ιδεών του λόγου.Η μελέτη μόνη των προπατορικών πονημάτων θέλει σοι ανοίξει τον δρόμον και εις την ιστορίαν,και εις την ρητορικήν,και εις την ποιητικήν,και θέλεις ποτέ δοξάσει και συ την πατρίδα με Θουκυδίδας,με Δημοσθένεις,και με Όμηρον τινα•η μάθησις της προπατορικής γλώσσης θέλει σε δυναμώσει να μεταδώσης και εις το πλήθος την αίσθησιν του καλού διά των καλών συγγραμμάτων σου.Το πλήθος,ω φίλοι,των ομογλώσσων,όπερ καθ’ημέραν περικυκλόνει ημάς,ούτε της Αφρικής είναι σιδηροκάρδια τέκνα,ούτε των αγρίων της Αμερικής•είναι απόγονοι των ευφυεστάτων Ιώνων,των λαμπρών Αθηναίων,ων η ευαισθησία ήτο τόσον πολλή,ότε ήκμαζεν αυτών η παιδεία,ώστε διώρθονε και των ρητόρων αυτών τα παραπτώματα,καθώς διώρθωσεν εις τας Αθήνας τον Αντιγόνου Δημήτριον βαρβαρίσαντα.Το παράξενον είναι,ότι όχι μόνον οι τρυφώντες Αττικοί είχον ταύτην την αίσθησιν του καλού,αλλά και οι Ταραντίνοι,καθώς αναγιγνώσκομεν εις τον Αλικαρνασσέα Διονύσιον•και αυτοί παρατηρούντες δημηγορούντα τον Ρωμαίον πρεσβευτήν Ποστούμιον εγέλων,ότε έλεγε τι αλλότριον ακριβεστάτου χαρακτήρος της Ελληνικής διαλέκτου.Τίς διστάζει λοιπόν ότι και εις τούτων τους απογόνους δύναται να επιστρέψη διά της παιδείας ό,τι τους εστέρησεν η απαιδευσία;

§.ιθ’.Αλλ’είναι τινες ψοφοδεείς εκ των ομογενών ημών,οίτινες φοβούμενοι μήπως,αφ’ου τελειωθή η καθομιλουμένη γλώσσα,αμελήσωμεν παντάπασι τα Ελληνικά συγγράμματα,βλέπουσιν ως εχθρούς τους συμβουλεύοντας περί διορθώσεως αυτής.Ο φόβος όμως ούτος εξελέγχεται παντελώς άλογος,ως προερχόμενος από ακρισίαν πραγμάτων•διότι καθώς οι άριστοι των Αττικών συγγραφέων,αν και του λόγου αυτών ο χαρακτήρ ήτο πολλά διάφορος παρά τον Ομηρικόν,δεν έπαυον όμως αναγινώσκοντες τον Όμηρον και τους αρχαίους ποιητάς και ιδία και δημοσία,προς ιδίαν ωφέλειαν.Τοιουτοτρόπως και ημείς,εάν ποτε ευτυχήσωμεν εις την τελείωσιν της γλώσσης,δεν θέλομεν παύσει από του ν’αναγινώσκωμεν τους ακενώτους θησαυρούς των προγονικών συγγραμμάτων.Τίς ποτε αμφιβάλλει,ότι επί του Μεγάλου Αλεξάνδρου η Ελληνική γλώσσα διέφερε πολύ από την αρχαίαν Ιωνικήν,και είχε πολλάς του Ομήρου παραφράσεις,των οποίων μέρος ακόμη σώζεται εις τον Πλάτωνα;κι όμως ο μέγας ανήρ εφύλαττε τον μέγαν ποιητής εις χρυσούν κιβώτιον,φέρων αυτόν πάντοτε μεθ’εαυτού προς μελέτην.Ο Σωκράτης,ο σοφώτατος Σωκράτης,δεν έπαυε ποτέ να μελετά των παλαιοτέρων τα συγράμματα,κατά την μαρτυρίαν του πιστού αυτού μαθητού•ο Αλκιβιάδης ερράπισε τον διδάσκαλον εκείνον,όστις δεν είχε μεθ’εαυτού ραψωδίαν του Ομήρου.Εάν ποτέ ευτυχήση η Ελλάς,δεν θέλει στερηθή,νομίζω,Αλκιβιαδών,ζηλωτών του Ομήρου•διδασκάλους μόνον τοιούτους είθε μήτε τότε μήτε τώρα να έχη,των Ομηρικών σειρήνων αγεύστους,και διά τούτο μυρίων μαστίγων αξίους.Τελευταίον οι ματαιόφοβοι ούτοι στέλλονται προς τους Άγγλους,Γάλλους,Γερμανούς,προς όλα τα σοφά της Ευρώπης έθνη να παρατηρήσωσιν,ότι με όλην την τελείωσιν και ακρίβειαν των ιδίων γλωσσών,δεν παύουσι να μανθάνωσι την Ελληνικήν,ίνα στολίζωσι έκαστον την ιδικήν του,μεταφέροντα και μιμούμενα των προπατορικών ημών συγγραμμάτων τας αθανάτους καλλονάς•πολύ περισσότερον θέλουσι μελετά και μανθάνει οι Έλληνες την γλώσσαν των πατέρων αυτών,εξ ης και τώρα και πάντοτε πηγάζει και των ηθών και της ομιλουμένης αυτών γλώσσης ο στολισμός.

§.κ’.Και λοιπόν εάν η Ελληνική γίνεται της αμωμήτου ημών πίστεως αγιώτατον όργανον,εάν πλουτίζη από ιδέας,και χειραγωγή ημάς κάλλιστα εις τας επιστήμας,εάν γνωρίζη ημάς με τους μεγάλους νόας του σοφωτάτου έθνους και διεγείρη προς μίμησιν αυτών,εάν οξύνη τον νουν εις αίσθησιν των καλών,των καθηκόντων,της αληθείας,της αρετής,εάν κινή την καρδίαν προς χρηστοήθειαν,εάν τελειοποιή την γλώσσαν με ποικίλας και παντοδαπάς και λεξεις και φράσεις ποίος άραγε από τους Ελλήνων απογόνους θέλει φανή τόσον λιθοκάρδιος,ώστε να μη μανθάνη και μελετά αυτήν επιπόνως;Τίς εξ αυτών αγνοεί,ότι χωρίς την Ελληνικήν παιδείαν είναι πολλή καταισχύνη να καυχάται ότι είναι Ελλήνων απόγονος;Ποίος και από τους νέους και από τους πρεσβυτέρους δεν θέλει φιλοτιμείσθαι εις το εξής και να νοή και να λαλή και να γράφη ορθώς και ακριβώς και ηδέως,τώρα μάλιστα εις την περί της παιδείας άμιλλαν των Ελλήνων;Κλήρε της Χριστού εκκλησίας σεβασμιώτατε,εις σε ανήκει η αθάνατος δόξα της διαφυλάξεως της προονικής ημών γλώσσης•ιδικοί σου ήσαν οι Γρηγόριοι,οι Φώτιοι,οι Ευστάθιοι,οι Γεννάδιοι,οίτινες και εις τας αρχάς της πτώσεως,και εις την πτώσιν του γένους αυτήν γενναίως και φρονίμως περιέφραξαν,και εις ημάς παρέπεμψαν όσον ηδυνήθησαν με τελειοτέραν λάμψιν•ιδικοί σου παλιν Ήρωες θέλουσι λάμψει εκ της Ελληνικής παιδείας εις την αναγέννησιν της Ελλάδος.Διδάσκαλοι,της Ελλάδος οι πρώτιστοι ευεργέται,εθυμήθητε ποίον και πόσον είναι του επαγγέλματός σας το ύψος,και ερμηνεύετε προ πάντων προθύμως και ακιβδήλως εις την Ελληνικήν νεολαία την πατρικήν αυτής γλώσσαν,προτρέποντες αυτούς διά της παραδόσεως των δοκίμων συγγραφέων εις αρετήν•διότι εκ ταύτης κρέμαται και της Ελλάδος και της φιλοσοφίας η πρόοδος και ευτυχία.Πατέρες και λοιποί συγγενείς,όσοι επιθυμείτε την ελευθέραν των υμετέρων συγγενών ανατροφήν,στολίζετε αυτούς με την μάθησιν της προγονικής ημών γλώσσης•μήτε θειοτέρα μήτε πολυτιμοτέραν άλλην παρά ταύτην παιδείαν και κτήσιν θησαυρού δύνασθε εις αυτούς να χαρίσητε.Έμποροι φιλογενέστατοι,πλησίον των λοιπών προς το γένος σας ευεργεσιών χρεωστείτε και ταύτην•τιμάτε τους ειδήμονας της γλώσσης γραμματείς,και με τοιούτους πάντοτε στολίζετε τα γραφεία ημών,εμψυχόνοντες αυτούς πάντοτε εις κάθαρσιν και τελείωσιν της γλώσσης•δεν θέλει περάσει πολύς καιρός και θέλετε κατανοήσετε ευκόλως την διαφοράν των από γραμματέων χείρας γεγραμμένων επιστολών και καταστίχων και των προ δέκα ετών συντεθειμένων.Νέοι της Ελλάδος,η μόνη ελπίς,αναδείχθητε άξιοι της τιμής ην η πατρίς εις υμάς προσφέρει,ζητούσα την εκ της παιδείας και αρετής υμών βοήθειαν προς ανάστασιν.Η παιδεία και αρετή,φίλοι,ανήκει εις υμάς όχι μόνον κατά κληρονομικόν των προγόνων δικαίωμα,αλλά και ως προϊόν της Πατρίδος κάλλιστον συνάμα και κυριώτατον.Τίς άλλη χώρα της οικουμένης εγέννησεν και ανέθρεψεν εις πάσαν αρετήν διαπρέψαντας άνδρας,ως η Ελλάς;Όλοι κοινώς,φίλοι ομογενείς οι παρόντες,νομίζετε,ότι ικετεύουσι μετά δακρύων υμάς,η Ελλάς,το Γένος,η χώρα εκάστου,τα σχολεία,των Λυκείων και Περιπάτω τα λείψανα•σάς παρακαλούσι θερμώς των Προπατόρων οι τάφοι,των Ηρώων αι στήλαι,των Ρητόρων,των Ποιητών,των Φιλοσόφων αι σεβάσμιαι σκιαί,αοράτως παρούσαι σήμερον έμπροσθέν σας.Μετά τούτων συνάπτουσι τας φωνάς αυτών αι βιβλιοθήκαι,οι ναοί,τα ιερά•τιμήσατε την πατρικήν ημών γλώσσαν φυλάσσετε αυτήν ως πολύτιμον θησαυρόν,σπουδάζετε αυτήν επιμελώς και αδιακόπως,ως μόνην ιατρόν των δυστυχιών του Γένους.Είθε δε η παρά του Θεού ευμένεια να ευοδόνη μετά των λοιπών της Ελλάδος σχολείων και το Φιλολογικόν τούτο Γυμνάσιον,να περιφράσση με ευτυχίας τους φιλογενείς Σμυρναίους,τους προστάτας και επιτρόπους αυτού,να φωτίζη και διδασκάλους και μαθητάς,και να αίρη από του μέσου παν εμπόδιον της προκοπής των Ελλήνων».





(Πηγή:«Κων.Οικονόμου του εξ Οικονόμων Λόγοι»,επιμέλεια Θ.Σπεράντσα)

Ο «Δούρειος Ίππος» της Τριπολιτσάς.

Τον Σεπτέμβριο του 1821 η πολιορκία της Τριπολιτσάς είχε μπει πια στην τελευταία φάση της.Οι επαφές(κυρίως) με τους Αλβανούς που βρίσκονταν στην πόλη και αποτελούσαν το πλέον αξιόμαχο τμήμα των πολεμιστών της συνεχίζονταν.Ο στόχος πλέον των πολιορκητών ήταν να απομακρύνουν το αλβανικό σώμα από την Τριπολιτσά,ώστε να εκλείψει και ο τελευταίος κίνδυνος.Η πόλη μετά την αποχώρησή τους θα βρισκόταν πια στο έλεος των ελληνικών στρατευμάτων.Στην πόλη η κατάσταση ήταν φρικτή:οι έγκλειστοι από την πείνα είχαν οδηγηθεί σε κατάσταση απελπιστική,σωστά φαντάσματα από την έλλειψη τροφής.Στην εξαθλίωση των πολιορκουμένων συνετέλεσαν και οι Αλβανοί που,μετά την προφορική-η οποία όμως προς δόξαν του στρατηγού Θεόδωρου Κολοκοτρώνη τηρήθηκε κατά γράμμα-συμφωνία αναχώρησής τους από την πόλη,χωρίς να απειληθούν η σωματική ακεραιότητα και οι περιουσίες τους,ήρθαν σε διάσταση προς τους Τούρκους ως προς την διανομή των αγαθών και των οφειλομένων σ’αυτούς μισθών,καθιστάμενοι κατ’αυτόν τον τρόπο ένα ακόμη μεγάλο πρόβλημα για τους εγκλείστους.
Ήταν η 23η Σεπτεμβρίου 1821,ημέρα Παρασκευή.Ο Τούρκος στρατηγός Κεχαγιάμπεης είχε καλέσει όλους τους ντόπιους Τούρκους σε σύσκεψη στο σεράι κατά τις πρωϊνές ώρες,για να ληφθούν οριστικές αποφάσεις.Στη σύσκεψη εκλήθησαν και οι Αλβανοί μπέηδες.Μολονότι η προηγηθείσα προς τους Έλληνες πρόταση του Ελμάζ μπέη(του επί κεφαλής των εγκλείστων Αλβανών) να παραλάβει μαζί του τους επίσημους Τούρκους και τα χαρέμια δεν φαινόταν ότι θα γινόταν δεκτή,οι επίσημοι της Τριπολιτσάς εξακολουθούσαν να ελπίζουν ότι θα αναχωρούσαν στο τέλος μαζί με τους Αλβανούς,παρά την υπάρχουσα ψυχρότητα μεταξύ τους λόγω της χωριστής συμφωνίας,στην οποία είχαν προβεί τις προηγούμενες ημέρες οι Αλβανοί με τους πολιορκητές.Οι Τούρκοι φαντάζονταν ότι η συμπερίληψή τους σ’εκείνους που θα έφευγαν ήταν ζήτημα προσφοράς περισσοτέρων χρημάτων.Και τόση ήταν αυτή η πεποίθηση,ώστε η Εσμά χανούμ του Τούρκου στρατηγού Χουρσίτ,η κορυφαία του χαρεμιού του,που βρισκόταν και εκείνη πολιορκημένη στην Τριπολιτσά,παρήγγειλε στους Αλβανούς μπέηδες να πάρουν μαζί τους στο σεράι τον Φωτάκο,για να παρακαλέσει μέσω αυτού τον Κολοκοτρώνη να τής επιτρέψει να παραλάβει μαζί της κατά την αναχώρηση και δυο χριστιανούς υπηρέτες της,για τους οποίους ήταν αποφασισμένη να προσφέρει,όσα χρήματα θα τής ζητούσαν.Σαν να είχε εξασφαλισθεί η ίδια,φρόντιζε και για τους ανθρώπους της.Οπωσδήποτε για την ημέρα εκείνη δεν προβλεπόταν τίποτε έκτακτο.Ούτε οι Αλβανοί επρόκειτο να φύγουν ακόμη,αφού το σύμφωνο της ελεύθερης αναχώρησης δεν είχε υπογραφεί ακόμη(και δεν υπεγράφη ποτέ,παρέμεινε προφορική συμφωνία που τηρήθηκε όμως στο ακέραιο από τον συνομολογήσντα αυτήν Κολοκοτρώνη) ούτε οι όμηροι που θα παρείχαν οι Έλληνες αρχηγοί στους Αλβανούς,ως εγγύηση για την ασφαλή πορεία τους μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο,όπου θα κατευθύνονταν,είχαν μεταβεί στην Τριπολιτσά.Επικρατούσε τόση ηρεμία,ώστε η Εσμά χανούμ νόμιζε ότι είχε καιρό για ενέργειες διευκόλυνσης κατά την αναχώρηση.
Αλλά συνέβη γεγονός,οφειλόμενο στην πρωτοβουλία και το κατόρθωμα Έλληνα οπλίτη,που ανέτρεψε όλα τα σχέδια και που ούτε οι Τούρκοι το περίμεναν ούτε οι Έλληνες αρχηγοί το είχαν προβλέψει για την ημέρα εκείνη.Ο Μανώλης Δούνιας από τον Πραστό,που ανήκε στο σώμα των Αγιοπετριτών,οι οποίοι κατείχαν την Βολιμή σε απόσταση ενός τετάρτου ώρας από την πύλη του Ναυπλίου(μιας από τις πύλες της Τριπολιτσάς),είχε αναπτύξει κατά τις τελευταίες εκείνες ημέρες σχέσεις με Τούρκους που βρίσκονταν στον προμαχώνα εκείνης της πύλης.Τέτοιες επικοινωνίες μεταξύ Τούρκων και Ελλήνων στρατιωτών είχαν αναπτυχθεί από τις αρχές του Σεπτεμβρίου.Από την πύλη του Ναυπλίου έβγαιναν καθημερινά Τούρκοι πυροβολητές,Αλβανοί και αφελείς Ανατολίτες,από τους τοποθετημένους στον προμαχώνα,και συναντούσαν τον Δούνια,που γνώριζε τα τουρκικά,και τους Σπετσιώτες Αυραντίνη και Γκίκα Ρουμάνη.
Ο Δούνιας είχε αναγνωρίσει μεταξύ των Τούρκων πυροβολητών κάποιον που τον είχε δει άλλοτε στην Κωνσταντινούπολη,όπου είχε ζήσει και εκείνος.Φρόντισε να συναντηθούν στα σπίτια που βρίσκονταν μπροστά στην πύλη του Ναυπλίου,τα λεγόμενα Αρμενέικα,μίλησε στον Τούρκο για την παλιά τους γνωριμία ή τον έπεισε ότι είχαν γνωρισθεί,χωρίς πράγματι αυτό να έχει συμβεί,και τού κέρδισε την εμπιστοσύνη με τους εγκάρδιους τρόπους του και την καλή γνώση της τουρκικής.Τού προσέφερε τότε γεύμα στο στρατόπεδο των Αγιοπετριτών και έπειτα τον οδήγησε πάλι μέχρι την πύλη.Τού χρειαζόταν όλη η εμπιστοσύνη του Τούρκου.Κατά την 22α Σεπτεμβρίου πήγε πάλι μέχρι την πύλη και όχι μόνο τού προσέφερε ψωμί και άλλα τρόφιμα,αλλά και τού υποσχέθηκε ότι,αν καταλαμβανόταν η πόλη ή αν οπωσδήποτε ήθελε να φύγει,θα τον έπαιρνε υπό την προστασία του και θα τον έστελνε με ασφάλεια στο Λεωνίδιο,για να μεταβεί από εκεί στην πατρίδα του.Είναι πολύ πιθανό ότι κατά την συνάντηση αυτή ο Τούρκος πυροβολητής εμπιστεύτηκε στον Δούνια ότι ο Κεχαγιάμπεης είχε προσκαλέσει όλους τους Τούρκους σε συνέλευση για την επομένη ημέρα,24η Σεπτεμβρίου,το πρωί στο σεράι και ότι αυτός κατά την ώρα εκείνη θα έμενε φρουρός της πύλης εκείνης.Οπωσδήποτε ο Δούνιας αποφάσισε να ενεργήσει εισβολή διά της πύλης του Ναυπλίου κατά την ώρα που οι Τούρκοι,όχι μόνο οι κάτοικοι,αλλά και οι περισσότεροι στρατιωτικοί θα ήταν συγκεντρωμένοι στο σεράι.Την επομένη το πρωΐ,αφού συνεννοήθηκε με πολλούς συναδέλφους του,χωρίς να ανακοινώσει τίποτε σε κανέναν από τους αρχηγούς,πήγε με δυο συντρόφους του μπροστά στην πύλη και ζήτησε από τον γνώριμό του Τούρκο να τον ανεβάσει στα τείχη,για να δει το τηλεβολοστάσιο.Πενήντα Έλληνες στρατιώτες,τους οποίους είχε συγκεντρώσει ο Δούνιας από τα κυνουριακά σώματα του Αναγνώστη Κονδάκη,του Γεωργίου Μιχαλάκη,του Σαράντη,του Π.Ζαφειρόπουλου,του αρχιμανδρίτη Ιερόθεου Αθανασόπουλου και από το σώμα του Π.Κεφάλα ενέδρευαν κοντά στην πύλη.Ο Τούρκος πυροβολητής ανύποπτος,και αφού από μέρες έμπαιναν στην πόλη Έλληνες,χωρίς να αποδίδεται σ’αυτό εξαιρετική σημασία,καθώς συνεχίζονταν οι διαπραγματεύσεις παράδοσης της πόλης,δέχτηκε να ευχαριστήσει τον Δούνια και τους δυο συντρόφους του,τον Αυραντίνη και τον Ρουμάνη.Τους κρέμασε σχοινιά,με τα οποία οι Έλληνες εκείνοι,ναυτικοί και οι τρεις,αναρριχήθηκαν.Αλλά μόλις βρέθηκαν πάνω και πείστηκαν ότι δεν υπήρχαν εκεί άλλοι πυροβολητές ούτε φρουροί,συνέλαβαν αμέσως τον Τούρκο,τον έδεσαν και έκαναν σινιάλο σε εκείνους που παραμόνευαν έξω από την πύλη να ανεβούν.Αμέσως έσπευσαν όλοι,ο ένας μετά τον άλλο,να αναρριχηθούν από τα κρεμασμένα έξω από τα τείχη σχοινιά και δεμένα από τα κανόνια(από αυτό πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο Δούνιας είχε εκλέξει ναυτικούς από εκείνους που υπηρετούσαν στα κυνουριακά σώματα που μπορούσαν να αναρριχηθούν).Κατέβηκαν στην πύλη,έσπασαν τα σίδερά της και την άνοιξαν,ενώ στο σπίτι του Μουσταφά μπέη που βρισκόταν δίπλα στην πύλη υψωνόταν η ελληνική σημαία και ο Αυραντίνης έστρεφε προς την πόλη ένα κανόνι.Αμέσως μπροστά στην εκπληκτική αυτή επιτυχία τα σώματα υπό τους Ζαφειρόπουλο,Βαλσαμή,Κονδάκη,Μιχαλάκη και Αθανασόπουλο,που βρίσκονταν στην Βολιμή,όρμησαν ταχύτατα προς την ανοιχτή πύλη του Ναυπλίου.Ήταν 9 το πρωΐ.Αμέσως ανοίχτηκε και η πύλη του Μιστρά και μπήκαν από εκεί τα σώματα υπό τους επίσκοπο Βρεσθένης,Κεφάλα,Παπαντώνη,Κρεββατά και Γιατράκο,ενώ οι υπό τον Δημήτριο Δηληγιάννη Γορτύνιοι ανεβηκαν στον προμαχώνα έξω από το σεράι.Στη συνέχεια ανοίχτηκε και η πύλη του Αγίου Αθανασίου,από την οποία μπήκαν και άλλοι Γορτύνιοι,Μανιάτες,Ολύμπιοι,Τριπολιτσιώτες και Μεγαλοπολίτες.Μετά από λίγο όλες οι πύλες είχαν ανοιχθεί και η εισόρμηση των ελληνικών σωμάτων γινόταν από όλα τα σημεία.Η μοίρα της πόλης είχε πια σφραγισθεί.







(Πηγή:«Η Ελληνική Επανάστασις» του Διονυσίου Κόκκινου).

Η άγρια εκδίκηση του Ανδρούτσου στην Λειβαδιά.

Το καλοκαίρι του 1821 έβρισκε την Στερεά Ελλάδα εξεγερμένη υπό την σημαία της επαναστάσεως.Σώματα αγωνιστών στην Ανατολική και Δυτική Ελλάδα σημείωναν τις πρώτες επιτυχίες τους στα πεδία των μαχών,διευκολύνοντας συγχρόνως το φλέγον μέτωπο της Πελοποννήσου που διήρχετο την εποχή εκείνη την κρισιμότερη φάση του:ο θανάσιμος κλοιός γύρω από την Τριπολιτσά έσφιγγε όλο και πιο απειλητικός και τα ελληνικά όπλα λίγο απείχαν από μια μεγάλη στρατιωτική και συνάμα συμβολική νίκη κατά του εχθρού.
Κατά τον πρώτων αυτών ελληνικών νικών στην Στερεά Ελλάδα, κινήθηκαν απειλητικά οι Ομέρ Βρυώνης και Κιοσσέ Μεχμέτ,που πέτυχαν να καταλάβουν την Λειβαδιά και να κάνουν αισθητή την παρουσία τους στις επαναστατημένες περιοχές.Οι δυο πασσάδες,αφού άφησαν στη Λειβαδειά φρουρά από 1500 άνδρες με τον Τουρκοκρήτα Χατζή-Μαχμούτ αγά ως βοεβόδα,μετέβησαν στην Θήβα,για να φροντίσουν για την κάθοδό τους στην Πελοπόννησο,που αποτελούσε τον κύριο σκοπό της εκστρατείας τους.Ήλπιζαν ότι είχαν διασκορπίσει πλέον τους επαναστάτες της Ανατολικής Ελλάδας και ότι οι πληθυσμοί θα έσπευδαν να δηλώσουν υποταγή στον σουλτάνο χάρη στην τακτική της ήπιας συμπεριφοράς τους έναντι του ελληνικού στοιχείου,και που είχε επιδειχθεί κυρίως κατά την ανάκτηση της Λειβαδιάς.Ο Χατζή-Μαχμούτ είχε εντολή να σκορπίσει αμνηστείες σε όλη την μεγάλη επαρχία της Λειβαδειάς,που αποτελούσε το σπουδαιότερο έρεισμα της επανάστασης της Ανατολικής Ελλάδας και λόγω του πληθυσμού της και της θέσης της Λειβαδιάς και λόγω της συγκέντρωσης σ’αυτήν των περισσοτέρων και ικανοτέρων Ελλήνων αρχηγών.
Οι πασσάδες είχαν απατηθεί.Η «ειρηνευτική» προσπάθεια του βοεβόδα Μαχμούτ αγά με την αποστολή εγγράφων αμνηστείας προς όλα τα χωριά και τους σημαίνοντες κατά τόπο απέτυχε.Οι ίδιοι οι πρόκριτοι Νάκος και Λογοθέτης,που βρίσκονταν ήδη στη Λειβαδιά,εξαναγκάστηκαν να συνοδεύσουν τα έγγραφα των αμνηστειών και με δικές τους έγγραφες προτροπές προς υποταγή,αλλά ταυτοχρόνως έδωσαν αντίθετες μυστικές προφορικές εντολές σε όσους έφεραν τα έγγραφα για τους κατοίκους.Οι απεσταλμένοι αυτοί με τα διατάγματα των αμνηστειών ήταν Έλληνες που δέχτηκαν να εκτελέσουν τις διαταγές του βοεβόδα από ανάγκη.Αλλά ο Ανδρούτσος,φοβούμενος για την επίδραση αυτών των ενεργειών στον πληθυσμό,έλαβε κεραυνοβόλα μέτρα.Έστειλε ανθρώπους του να παρακολουθούν τους κομιστές των διαταγμάτων και να δράσουν κατά της προπαγάνδας δηλώσεων υποταγής στο τουρκικό καθεστώς,η οποία στρεφόταν κατά της επανάστασης.Οι απεσταλμένοι είχαν εντολή να συλλάβουν τους κομιστές των εγγράφων αμνηστείας,αλλά εκείνοι κατόρθωσαν τότε να διαφύγουν.
Ο στόχος του Οδυσσέα Αδρούτσου έγινε ευθύς μετά την αλωση της Λειβαδιάς η ανακατάληψη της πόλης.Αυτό δεν το έκρινε μόνο ως πολεμική ανάγκη,αλλά ως υποχρέωση πολεμικής τιμής.Στην Λειβαδιά βρίσκονταν θανάσιμοι εχθροί του,οι οποίοι λίγο νωρίτερα από αντιζηλία και διότι δεν ανέχονταν τον αυταρχικό του χαρακτήρα,τον είχαν συκοφαντήσει κατά τον χειρότερο τρόπο.Ο Ανδρούτσος ήταν για την Ανατολική Ελλάδα ό,τι ο Κολοκοτρώνης για την Πελοπόννησο και ο Βαρνακιώτης για την Δυτική Ελλάδα.Είχε αποβεί η κυρίαρχη μορφή στον πολεμικό κόσμο της Δυτικής Ελλάδας και από την παλιά επιβολή του,τις επιτυχίες του κατά τους πρώτους μήνες της επανάστασης και τον χαρακτήρα του.Όλα ρυθμίζονταν από αυτόν.Αλλά η επαναστατική δράση είχε αναπτύξει φιλοδοξίες και υπήρχαν άνθρωποι που έφεραν βαρέως την αυταρχική εξουσία του.Εκμεταλλεύτηκαν λοιπόν την αναγκαστική ακινησία του Ανδρούτσου μετά την κάθοδο των πασσάδων στην Λειβαδιά,καθώς και τις ατυχίες του στρατού του,που είχε υποστεί όλη την πίεση των προοριζομένων για την κατάπνιξη ολόκληρης της επανάστασης τουρκικών δυνάμεων και τον κατηγόρησαν στον Δημήτριο Υψηλάντη με έγγραφο ως «ανάξιον της αρχηγίας,τουρκολάτρην,δωροδοκημένον από τον Ομέρ πασσάν και αίτιον των δυστυχιών της Λεβαδείας και των συνομόρων επαρχιών».Το έγγραφο εκείνο υπέγραψαν 42 Λειβαδιώτες και Θηβαίοι και το έφεραν στα Τρίκορφα,όπου στρατοπέδευε ο αρχιστράτηγος Υψηλάντης,λίγοι αντιπρόσωποί τους,κατηγόρησαν δε τον Ανδρίτσο και προφορικώς ότι σκόπιμα αδράνησε στον Όσιο Λουκά και ότι ήταν υπεύθυνος για τις επιτυχίες των Τούρκων.Της κίνησης εναντίον του Ανδρούτσου προΐσταντο οι Μήτρος Τριανταφυλλίνας και Εμμανουήλ Σπυρίδωνος,από την Λειβαδιά.Οι περισσότεροι από όσους υπέγραψαν την κατηγορία ασφαλώς είχαν παραπεισθεί.
Ο Υψηλάντης,αγνοώντας τα πράγματα της Ανατολικής Ελλάδας και πριν ακούσει και τον καταγγελλόμενο,έγραψε επιστολή στον Ανδρούτσο,από την οποία φαινόταν ότι πίστευε τις κατηγορίες,μολονότι εξέφραζε αμφιβολίες και τον εξόρκιζε να θυμηθεί το καθήκον του και να κινηθεί κατά του εχθρού.Ο Ανδρούτσος απολογήθηκε την 15η Ιουλίου και ζήτησε ως μόνη ικανοποίηση για τις εναντίον του συκοφαντίες να τού γίνουν γνωστοί οι κατήγοροί του «διά να κριθή με αυτούς μίαν ημέραν».Ο Υψηλάντης τότε του έγραψε επανορθωτική και ικανοποιητική επιστολή και ταυτοχρόνως απηύθυνε έγγραφο στους στρατηγούς,καπεταναίους και προκρίτους της Λειβαδιάς και των γύρω τόπων να ομονοήσουν και να συνενωθούν κατά του εχθρού προς το συμφέρον της πατρίδας.Αυτή λοιπόν η κατηγορία έκανε τον Ανδρούτσο να βιάζεται να μπει στη Λειβαδιά.Έπρεπε να απαντήσει στους συκοφάντες του με μία νίκη και να κανονίσει την προσωπική του υπόθεση αναζητώντας τους εχθρούς του.
Με βοήθεια μέσα από την πόλη,ο Ανδρούτσος ξημερώματα κατόρθωσε να εισέλθει σ’αυτήν και να αιφνιδιάσει την τουρκική φρουρά.Ο Χατζή-Μαχμούτ αγάς,ευρισκόμενος εντός της πόλεως,αλλά έξω από το φρούριο,μόλις πρόφτασε,πυροβολούμενος από τους Έλληνες στρατιώτες να ανεβεί σ’αυτό φέρνοντας μαζί του και τους Νάκο και Λογοθέτη.Αλλά μπροστά στην πύλη του φρουρίου ο Λογοθέτης κατάφερε να διαφύγει και μετά από ταλαιπωρία τριών ωρών έφτασε κοντά στον Ανδρούτσο.300 Τούρκοι τότε υπό τον Βελή αγά Γρεβενλή οχυρώθηκαν στην Ώρα και πυροβολούσαν από εκεί τους Έλληνες.
Η μάχη είχε αρχίσει.Οι Έλληνες στρατιώτες,οχυρωμένοι στα γύρω σπίτια,έβαλαν κατά της Ώρας.Τότε,όσοι από τους κατοίκους είχαν αναγκασθεί να δηλώσουν υποταγή και όσοι κρατούνταν αιχμάλωτοι μετά την άλωση της πόλης,κατόρθωσαν να ξεφύγουν και έσπευσαν προς τον ελληνικό στρατό.
Στο φρούριο αμύνονταν ακόμη οι κλεισθέντες εκεί υπό τον Μαχμούτ αγά.Είχαν και τροφές και πολεμοφόδια.Τότε ο Ανδρούτσος,κύριος της πόλης,πλην του φρουρίου,την άλωση του οποίου ήλπιζε με εξαντλητική πολιορκία,προέβη στην τιμωρία των κατοίκων που δήλωσαν υποταγή.Λειβαδιώτες δεν τον είχαν κατηγορήσει ως τουρκίζοντα;Έπρεπε λοιπόν να τιμωρηθούν οι πράγματι τουρκίζοντες.Τον πρόκριτο Λογοθέτη,του οποίου τα φρονήματα ήταν αναμφισβήτητα,περιποιήθηκε και τον έστειλε στο Γαλαξίδι,όπου βρισκόταν η οικογένειά του.Αλλά αναζήτησε εκείνους που έκρινε πράγματι ως υπόπτους για τη επαφή τους με τους Τούρκους και εκεί τότε,κατά τον Σουρμελή και τον Κάρπο Παπαδόπουλο,συνέλαβε και θανάτωσε εκείνους που ανέλαβαν να μεταφέρουν τα διατάγματα της αμνηστείας και να προπαγανδίσουν στα χωριά την υποταγή στο τουρκικό καθεστώς,τον Δημήτριο Μπεγιάζη,τον Παπαναστάση,αρχιμανδρίτη από το Κακόσι,και τον Ηλία Πασπάλη.Η πράξη αυτή εκτελέστηκε με άγριο τρόπο.Τον Παπαναστάση τον θανάτωσε με γροθιές στο κεφάλι,τον Μπεγιάζη διέταξε και τον τουφέκισαν και στον Πασπάλη επέβαλε οδυνηρό και εξευτελιστικό τέλος.Αναρριχήθηκε ο ίδιος ο Ανδρούτσος στα νώτα του Πασπάλη,σαν σε υποζύγιο,και τον ανάγκασε να βαδίσει κατ’αυτόν τον τρόπο για δύο ώρες προς τα δύσβατα υψώματα της Λειβαδειάς.Την απάνθρωπη και μανιώδη αυτή πράξη του Ανδρούτσου δεν την αρνείται ούτε ο φίλος και απολογητής του Κάρπος Παπαδόπουλος.Κατά την φοβερή εκείνη πορεία,στρατιώτες του Ανδρούτσου ράβδιζαν τον δυστυχή Πασπάλη,όταν κατάκοπος από τον δρόμο και το βάρος του άνδρα που έφερνε στους ώμους του αναγκαζόταν να σταματά.Και όταν επί τέλους μετά από δυο ώρες ο Πασπάλης έπεσε αποκαμωμένος,διέταξε ο Ανδρούτσος να τον δέσουν από ευπαθή μέρη του σώματος και να τον κρεμάσουν από ένα δέντρο.
Πρέπει να γίνει εκτενέστερη αναφορά στο δραματικό αυτό επεισόδιο,που αύξησε περισσότερο την αντίδραση κατά του Ανδρούτσου και δημιούργησε ευνοϊκότερο έδαφος για την κίνηση που ακολούθησε αργότερα εναντίον του.Και οι τρεις εκείνοι ήταν από τους επιφανέστερους στη Λιβαδειά και ήταν φυσικό ο Μαχμούτ αγάς να αναθέσει την μεταφορά των διαταγμάτων της αμνηστείας και των προκηρύξεων προς υποταγή σε ανθρώπους με επιρροή στο λαό.Εκείνοι υπάκουσαν,είτε διότι δεν είχαν δεν τον ηρωϊσμό να αντισταθούν,είτε διότι φαντάστηκαν ότι μετά την κάθοδο του Ομέρ Βρυώνη στην πόλη τους ότι η επανάσταση κατεβλήθη και ότι επομένως συμφέρον ήταν να υποταχθούν,είτε διότι θεώρησαν τούτο ως μια τακτική έναντι των Τούρκων προς εξαπάτησή τους,ώσπου να έρθουν καλύτερες ημέρες.Είναι οπωσδήποτε γεγονός ότι ο Μπεγιάζης και ο Παπαναστάσης είχαν συλληφθεί από τον Ομέρ Βρυώνη,όταν μπήκε στη Λειβαδιά,καθώς θεωρήθηκαν ότι ανήκαν στους υποκινητές της επανάστασης .
Αλλά ο Ανδρούτσος μπήκε στη Λειβαδιά μαινόμενος εναντίον εκείνων που τον είχαν συκοφαντήσει και που είχαν εξ άλλου παρωθήσει τον πληθυσμό να «προσκυνήσει».Τίποτα δεν ήταν δυνατό να συγκρατήσει την οργή του έναντι των τριών εκείνων ανθρώπων,τους οποίους έκρινε υπεύθυνους των κρουσμάτων υποταγής και πιθανότατα συνεργάτες στην εναντίον του συκοφαντία.
Αλλά η θανάτωσή τους,κατά τον τρόπο μάλιστα που έγινε,έχει την μορφή άγριων προμελετημένων φόνων με βασανιστήρια από εκδίκηση.Για να καταλάβουμε την σκληρή αυτή πράξη του μαινόμενου αρχηγού θα πρέπει να αναχθεί κανείς στην εποχή εκείνη,στο περιβάλλον του Αλή πασά,που έβριθε αγριοτήτων και ωμοτήτων,και απ’το οποίο ο Ανδρούτσος ,όπως και άλλοι,διέφυγε προσωπικούς κινδύνους,αλλά και στην εκρηκτική του ιδιοσυγκρασία.




(Πηγή:«Η ελληνική επανάστασις» του Διονυσίου Κόκκινου).